Η ΕΛΕΝΑ ΞΕΡΕΙ
Το βιβλίο της Κλαούδια Πινιέιρο (Claudia Piñeiro, Μπουρσάκο 1960-) με τίτλο ‘Η Ελένα Ξέρει’ που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Carnivora σε μετάφραση Ασπασίας Καμπύλη συνδυάζει το μυστήριο με το πορτρέτο μιας ταλαιπωρημένης γυναίκας και μια ματιά στην κοινωνία που την περιβάλλει.
Η Ελένα είναι 63 ετών αλλά μοιάζει πολύ μεγαλύτερη. Περπατά με δυσκολία, σκυφτή, τόσο σκυφτή που μόνο τα πόδια όσων βρίσκονται γύρω της μπορεί να δει κι αυτά μέχρι τα γόνατα. Εδώ και λίγα χρόνια η Ελένα πάσχει από μια επιθετική μορφή της νόσου του Πάρκινσον που της στερεί σιγά σιγά τον έλεγχο του σώματός της και κατά συνέπεια της ζωής της. Οι καθημερινές μάχες που δίνει για να κινηθεί υποστηρίζονται από τέσσερεις δόσεις χαπιών αλλά ακόμη και τότε, και για καθορισμένο χρονικό διάστημα, οι κινήσεις της έχουν περιορισμένο εύρος.
Η Ελένα μετά το θάνατο του άντρα της ζούσε με την κόρη της, τη Ρίτα, που εργαζόταν σαν δασκάλα στο τοπικό ενοριακό σχολείο. Οι σχέσεις των δύο γυναικών, που δεν ήταν ποτέ εύκολες, επιδεινώθηκαν με την αρρώστια της Ελένα η οποία εξαρτήθηκε απόλυτα από την κόρη της και οι καυγάδες τους πια έγιναν καθημερινοί και έντονοι. Μέχρι που η Ρίτα πέθανε. Σύμφωνα με την αστυνομία η αιτία του θανάτου της ήταν η αυτοκτονία˙ ένα βροχερό απόγευμα ανέβηκε στο καμπαναριό της τοπικής εκκλησίας και κρεμάστηκε. Αλλά η Ελένα ξέρει ότι σε καμία περίπτωση η κόρη της δεν θα έβαζε τέλος στη ζωή της με τον τρόπο που υποδηλώνει η σχετική έρευνα ∙ είναι σίγουρο ότι κάποιος τη σκότωσε. Αφού κάθε της προσπάθεια να πείσει την αστυνομία ότι η Ρίτα αποκλείεται να είχε αυτοκτονήσει, πέφτει στο κενό, η Ελένα αποφασίζει να ταξιδέψει στο Μπουένος Άιρες για να συναντήσει την Ίσαμπελ, μια γυναίκα που έχει να δει εδώ και είκοσι χρόνια και να της ζητήσει, σε ανταπόδοση ενός παλιού χρέους, να τη βοηθήσει.
Η ιστορία είναι δομημένη σε τρία μέρη, το πρωί, το μεσημέρι και το απόγευμα, ακολουθώντας τις τρεις δόσεις των χαπιών που πρέπει να πάρει η Ελένα για να κρατήσει μακριά τα συμπτώματα της αρρώστιας της καθώς μετακινείται από το σπίτι της στην πρωτεύουσα. Πρέπει να περπατήσει πέντε τετράγωνα μέχρι το σταθμό του τρένου, να επιβιβαστεί σ’ αυτό, να αποβιβαστεί, να ανεβεί σκάλες, να πάρει ταξί και να βρει το σπίτι στο οποίο πιστεύει ότι ζει ακόμη η Ίσαμπελ. Η αρρώστια της ‘η πουτάνα η αρρώστια’ την περιορίζει, αλλά η Ελένα κρατιέται μακριά και από το ενδιαφέρον των ανθρώπων, προσπαθώντας να αποφύγει οποιαδήποτε προσφορά βοήθειας. Μια πραγματική μάχη με το ίδιο της το σώμα, μια πορεία πένθους και θλίψης της οποίας οι ρυθμοί καθορίζονται από τις δόσεις του φαρμάκου.
Το επώδυνο ταξίδι της Ελένα προς την πρωτεύουσα της Αργεντινής αποτυπώνεται σε κάθε του λεπτομέρεια μέσα από τις σκέψεις της ∙ από τη δυσκολία της στην κίνηση, τον τρόπο που αντιλαμβάνεται τους ανθρώπους που συναντάει, την αγωνία της να κρατήσει το μυαλό της σε εγρήγορση – επαναλαμβάνοντας σαν βουδιστικό μάντρα πάλι και πάλι τη διαδρομή που έχει να κάνει -, τον διαρκή υπολογισμό του χρόνου που της απομένει μέχρι την επόμενη δόση, την επόμενη στάση, την επόμενη μάχη. Η Ελένα είναι οξύθυμη και κάποιες φορές εξαιρετικά αγενής και το να παρακολουθεί κανείς τις σκέψεις της είναι μια εμπειρία τόσο σκοτεινή όσο και συγκινητική. Μέσα από αυτές τις σκέψεις αποκαλύπτονται κεφάλαια της ζωής τόσο της δικής της όσο και της κόρης της∙ ο σύζυγός της, με τις βαθιές θρησκευτικές πεποιθήσεις, που πέθανε από καρδιακή προσβολή στα σαράντα του, οι διακοπές που πήγαινε με τη Ρίτα κάθε δεύτερη χρονιά, η επικοινωνία με την κόρη της που γινόταν όλο και πιο δύσκολη όσο εξελισσόταν η αρρώστια, τα ξεσπάσματα της Ρίτας για την ταλαιπωρία από τις κρατικές υπηρεσίες, για τις ευθύνες που αναγκάστηκε να αναλάβει, για την ισχυρογνωμοσύνη της μητέρας της. Κι ακόμη η απαξίωση με την οποία η Ελένα αντιμετώπιζε τον φίλο της Ρίτας, οι δεισιδαιμονίες και η θρησκοληψία της Ρίτας που ερχόντουσαν σε αντίθεση με την ορθολογική συμπεριφορά της ίδιας.
Αλλά το ‘Η Ελένα ξέρει’ δεν εγείρει μόνο ερωτήματα σχετικά με έναν μυστηριώδη θάνατο. Η Πινέιρο στο βιβλίο της προβάλλει με απαράμιλλο τρόπο μια σειρά θεμάτων που συνδέονται άμεσα ή έμμεσα με την αρρώστια και η ακρίβεια των περιγραφών της βασίστηκε στην προσωπική της εμπειρία όταν έβλεπε τη δική της μητέρα να υποφέρει από Πάρκινσον. Το μυθιστόρημα είναι ένας προβληματισμός για το πώς μπορεί κανείς να μην αγαπά τη μητέρα ή να μην αγαπά την κόρη και να έχει καλούς λόγους για να το κάνει ενώ διερευνά την έλλειψη αυτονομίας των γυναικών στο ίδιο τους το σώμα, την εμβέλεια και την επιρροή της Καθολικής εκκλησίας στην κοινωνία, το θέμα της επιλογής στη μητρότητα, τις σχέσεις μητέρας κόρης, τους διαφορετικούς τρόπους που εκφράζεται η αγάπη.
Καμία από τις τρεις γυναίκες της ιστορίας, η Ελένα, η Ρίτα και η Ίσαμπελ δεν ελέγχει το σώμα της και κατά συνέπεια την ίδια της τη ζωή. Και ενώ για την περίπτωση της Ελένα αυτόν τον έλεγχο της τον στέρησε το Πάρκινσον για τη Ρίτα και την Ίσαμπελ ο φταίχτης ήταν η πατριαρχική κοινωνία στην οποία ποτέ δεν βρήκαν το κουράγιο να αντιταχθούν.
Σε όλη την αφήγηση τα σώματα των γυναικών χρησιμοποιούνται και κακοποιούνται, κακομεταχειρίζονται, προσβάλλονται, καταστρέφονται με τους ίδιους τους γιατρούς να δέχονται ίσως το πιο σκληρό κατηγορητήριο. Μια από τις πιο σοκαριστικές στιγμές του βιβλίου είναι όταν περιγράφεται η επίσκεψη στο γιατρό επειδή η Ελένα ήθελε να βεβαιωθεί ότι η Ρίτα θα μπορούσε να της χαρίσει εγγόνια. Με μια πρωτόγονη εξέταση, χωρίς διακριτικότητα, χωρίς στοιχειώδη ευαισθησία, η Ρίτα εξετάζεται, κατά παραγγελία της μητέρας της, για τη βιολογική της αρτιότητα λες και είναι αντικείμενο.
Το θέμα των εκτρώσεων (μέχρι το 2020 η έκτρωση ήταν παράνομη στην Αργεντινή) διατρέχει επίσης έντονα τις σελίδες του μυθιστορήματος. Το χρέος που η Ελένα ζητά από την Ίσαμπελ να της ξεπληρώσει έχει να κάνει με ένα συμβάν που συνέβη 20 χρόνια πριν και στιγμάτισε τη ζωή της Ίσαμπελ με τρόπο που η Ελένα δεν θα μπορούσε ποτέ να διανοηθεί. Η Ρίτα εμπόδισε την τότε άγνωστή της Ίσαμπελ να μπει στο σπίτι της, γνωστής για τις εκτρώσεις, μαίας της περιοχής και να προχωρήσει σε έκτρωση επειδή ‘είναι θανάσιμο αμάρτημα’ καταδικάζοντάς την έτσι σε ένα κακό γάμο και σε μια ζωή γεμάτη ενοχές απέναντι στο παιδί που γέννησε αφού εκείνη δεν θέλησε ποτέ να γίνει μητέρα.
‘Κανείς δεν ξέρει την κόρη της καλύτερα απ’ την ίδια, σκέφτεται, επειδή είναι μάνα ή υπήρξε μάνα. Η μητρότητα, σκέφτεται η Ελένα, εξασφαλίζει κάποιες ιδιότητες, μια μάνα γνωρίζει το παιδί της, μια μάνα ξέρει, μια μάνα αγαπάει. Έτσι λένε, κι έτσι θα ‘ναι. Εκείνη αγάπησε και αγαπάει, ακόμα κι αν δεν το ‘λεγε, ακόμα κι αν καβγάδιζε από μακριά, ακόμα κι αν τσακωνόταν λες και εξαπέλυε το μαστίγιό της και δε χάιδευε, ούτε φιλούσε, μια μάνα αγαπάει. Άραγε, συνεχίζει να είναι μάνα τώρα που δεν έχει κόρη, αναρωτιέται. Αν ήταν η ίδια νεκρή, η Ρίτα θα ήταν ορφανή. Τι όνομα έχει εκείνη χωρίς την κόρη της; Μπορεί ο θάνατος της κόρης της να σάρωσε ό,τι η ίδια είχε υπάρξει; Η αρρώστια της δεν το μπόρεσε, το να είσαι μάνα, η Ελένα το ξέρει, δεν το αλλάζει καμιά αρρώστια που σ’ εμποδίζει να φορέσεις τη ζακέτα, ή σταματά το βάδισμά σου με ακίνητα πόδια, ή σε υποχρεώνει να ζεις με σκυφτό το κεφάλι, είναι όμως δυνατό ο θάνατος να πήρε μαζί του όχι μόνο το κορμί της Ρίτας, αλλά και τη λέξη που έδινε στην ίδια όνομα;’
‘Η Έλενα ξέρει’ επαναλαμβάνεται δεκάδες φορές στην ιστορία αλλά είναι η Ίζαμπελ που θα την κάνει να καταλάβει ότι τελικά, δεν ξέρει. Όχι μόνο για το τι μπορεί να νιώθουν κάποιες γυναίκες για μια αναγκαστική εγκυμοσύνη, αλλά και για το τι μπορεί να οδηγήσει ένα άτομο σε απόγνωση.
Η Κλαούδια Πινιέιρο, η πιο αντιπροσωπευτική νουάρ γυναικεία φωνή της Αργεντινής, είναι η τρίτη πιο μεταφρασμένη συγγραφέας της χώρας της, μετά τον Μπόρχες και τον Κορτάσαρ. Αφού σπούδασε οικονομικά, στράφηκε στη συγγραφή, γράφοντας θεατρικά έργα, βιβλία για παιδιά και νέους. Ενεργή ακτιβίστρια εναντίον της ενδοοικογενειακής βίας και υπέρ των δικαιωμάτων της γυναίκας αποτυπώνει στα βιβλία της τις πολυεπίπεδες αδικίες που βιώνουν καθημερινά οι γυναίκες της Αργεντινής.
Το βιβλίο της Κλαούδια Πινιέιρο ‘Η Ελένα Ξέρει’ συζητήθηκε στη Λέσχη Ανάγνωσης Passe Partout Reading και αρκετές από τις θέσεις του πιο πάνω κειμένου εκφράστηκαν από τα μέλη της Λέσχης.
