Απώλεια, Πένθος, πρακτική Φιλοσοφία και Μεταμόρφωση
Του Δρ. Μάνου Ζαχαριουδάκη
Φτάνεις σε μια ηλικία, ένα στάδιο ζωής, συνήθως κάπου μετά τα 50 ή 60, αφού έχεις βρει την ταυτότητά σου, τον εαυτό σου, έχεις σπουδάσει, έχεις βρει δουλειά κι έχεις πετύχει (ή έχεις πιάσει ταβάνι) στη καριέρα σου, έχεις (παρα)γνωρίσει το σεξ, έχεις βιώσει τον έρωτα και το πάθος, τη ηδονή και την υπέρβασή της, έχεις υποταχθεί στον και υπερβεί τον γάμο και (σαν μικρός Θεός παιδαγωγός) έχεις οδηγήσει παιδιά να πετάξουν λεύτερα έξω απ τη φωλιά, έχεις χωρίσει και μάλλον ξαναγαπήσει (τι επανεκκίνηση!), έχεις ασχοληθεί (ρομαντικά) κι απογοητευτεί (αηδιαστικά) με την πολιτική και την θρησκεία, έχεις (τι προνόμιο!) διαβάσει, ταξιδέψει, γράψει, ερευνήσει, καλλιτεχνήσει και προσωπικά εξελιχθεί, έχεις προσφέρει και πάρει αγάπη κι ομορφιά (ευτυχώς υπάρχουνε κι αυτά!) για να μην μακρυγορώ… έχεις καταλάβει, λίγο ή πολύ, πως λειτουργεί ο γήινος κόσμος κι οι άνθρωποί του και πόσο ίδια (ή και χειρότερα…) θα παραμείνουν κατά τη διάρκεια της ζωής σου παρά τις προσπάθειές σου (και ίσως κάθε σοφότερού σου) ως επαγγελματίας, γονιός, καλλιτέχνης, φιλόσοφος, εραστής, αγωνιστής ή ηγέτης…
Κι εκεί που νόμιζες ότι όλα πηγαίνανε κατ’ ευχήν και σύμφωνα με το πρόγραμμά σου… κάποιοι, κι εγώ, κι εσύ… φτάνεις ύπουλα (ακόμη κι αν σ’ έχουν προειδοποιήσει οι προπαθώντες) σ’ ένα ψυχολογικό στάδιο (είναι ορμονικό; κοινωνικό; ψυχιατρικό; υπαρξιακό; βιώνοντας απώλειες ορμονών, ικανοτήτων, αξίας, φίλων, ρόλων…) ένα στάδιο όπου συνειδητοποιείς ότι έχεις ικανοποιήσει τους στόχους που η κοινωνία σου κι εσύ (ως καλά κοινωνικοποιημένο παιδί της, πολύ μικρό σε θέληση κι ανίδεο για τον εαυτό σου) είχες θέσει…. Και (τι σοκ!) δεν έχεις άλλους πλέον… Όχι ότι δεν υπάρχουν. Απλά εσύ δεν πολυενδιαφέρεσαι. Κυρίως αν κολλημένος σε μια μπανάλ ζωή επαγγελματικής, σεξερωτικής, φιλικής, καθημερινής ρουτίνας και ανούσιας πεζότητας… (Μα όχι μόνο τότε…). Κυρίως αν εστιάζεσαι στη κλεψύδρα που αδειάζει. Κι αναρωτιέσαι αν άξιζε, αν έζησες για σένα ή για τους άλλους. Αν είσαι θυμωμένος ή εκπληρωμένος…
Συχνά σ’ αυτή την κρίση της “μέσης” ηλικίας (λένε, μα ουσιαστικά σε οποιαδήποτε ηλικία) ή στάδιο, σ’ αυτή την καμπή κι απόφαση ή κρίση (του “τι κάνω τώρα που ν’ αξίζει για μένα”…) σε χτυπάει άλλοτε “διακριτικά” (στους υψηλά λειτουργικούς, με τις καλές ψυχολογικές άμυνες, του χιούμορ, της μετουσίωσης, της δημιουργίας, της υποστηρικτικής αγάπης, της πίστης…) κι άλλοτε βαριά κι ανελέητα (σαν ψυχιατρική διαταραχή) μια υπαρξιακή αδιαφορία και μελαγχολία, μια θλίψη κι ένα άγχος, ενίοτε μια παράλυσή, αν όχι ψύχωση ή αποπροσωποποίηση, με κεντρομόλο (σε καταπίνει εσωστροφικά σαν δίνει) ή φυγόκεντρο (σε δυαλύει σε χαλάσματα) επίκεντρο και πλαίσιο… την α-Νοησία και Ματαιότητα (“κι επειδή επιβιώσαμε κι ενισχύσαμε το γήινο είδος, στο Άπειρο Σύμπαν, τι ακριβώς καταφέραμε;”) κι αυτό το επερχόμενο Τέλος (των στόχων, της ζωής σου).
Κάποιοι θα προσκολληθούν στα παιδιά τους, θα ζουν μέσα από αυτά και τις μικρές τους φιλοδοξίες, σχεδόν πανομοιότυπες με τις παλιές δικές μας (βλ. σπουδές, σεξ, έρωτας, δουλειά, σπίτι, οικογένεια, ταξίδια, κοινωνική επιτυχία…).
Στο “ν’ αγαπάς και να δουλεύεις” είχε αποφανθεί λακωνικά ο Σιγκμουντ Φρόιντ ότι αποστάζεται κι υλοποιείται το Νόημα της ζωής μας! Και το ψυχαναλυτικό ή γενικότερα το φιλοσοφικό “γνώθι σ’ αυτόν” μας προστατεύει από την τύφλα της άγνοιας και της ενεργειακής μας επένδυσης (ψυχικής, χρονικής, συναισθηματικής, παραγωγικής, ηδονικής, ζωικής, επιθετικής, θανατηφόρου, κλπ) σε ανούσια για εμάς έργα.
Κάποιοι θα παρατήσουν (μπουχτισμένοι και παρορμητικά ή περίσκεπτα και συστηματικά) δουλειά, συζύγους, παιδιά, κονφορμισμούς και θα ταξιδέψουν “ελεύθερα” σε (ή θ’ αποσπάσουν προσοχή από την αγωνία τους με) άλλα κορμιά και σεξ (το αντίδοτο του Θανάτου, κυριολεκτικά και ψυχολογικά ή ψυχαγωγικά), με μαστούρες, τρέλες, πάθια κι απολαύσεις…
Άλλοι θα απομονωθούν με τα σκυλιά τους στην εξοχή, σε μοναστήρια, βιβλία, συγγραφές, σιωπηλά έργα τέχνης και φιλοσοφικά ησυχαστήρια…
Πολλοί θα επιμηκύνουν τεχνητά τη ζωή και τα Νοήματά της, αναιρώντας τον θάνατο, “πιστεύοντας” σε εξωγήινες, άυλες, πνευματικές, ψυχικές, ανακυκλώσιμες ή μετενσαρκωμένες ζωές και τους παντοδύναμους θεούς που καταφέρνουν τέτοια κόλπα Αθανασίας και παραδεισένιων ανταμοιβών. Τυχεροί! (Όχι για εμένα.)
Κάποιοι θ’ αυτοκτονήσουν (καταθλιπτικά; ευθανασιακά; ποιος ξέρει;) έχοντας ολοκληρώσει τον δημιουργικό ή ανακυκλωτικό κύκλο τους, επιθυμώντας ή προσδοκώντας τίποτα άλλο πλέον από τον εαυτό τους, τους ανθρώπους ή την ζωή… (Τα υψηλότερα ποσοστά κατάθλιψης και αυτοκτονιών συμβαίνουν σε ηλικίες άνω των 65, άντρες, μόνους).
Εξυπακούεται ότι κάποιοι άλλοι θα πρέπει να το φιλοσοφήσουμε αλλιώς, ώστε να μην πέσουμε στο ανούσιο ή στην κατάθλιψη (της ανηδονίας, δυσφορίας, αναποφασιστικότητας, αδιαφορίας, αδράνοιας, απουσίας κινήτρων-στόχων). Ώστε να κρατήσουμε κάποια ηδονική νοηματική ισορροπία ανάμεσα στα επιτεύγματα και τις μνήμες τις παρελθούσας ζωής μας και σε κάποιες ίσως πιο Συνειδητές κι Εκούσιες και Ριζοσπαστικές, εύχομαι, παροντικες και μελλοντικές επιθυμίες, νοήματα, δράσεις κι εκπλήρωση… Με το “ριζοσπαστικες” εννοώ ότι εξαιτίας της Ικανοποίησης μας – ή μη – στην Ωριμότητά μας έχουμε μια αδέσποτη πλέον Ελευθερία που απαιτεί και προστάζει Δημιουργική Μεταμόρφωση!
Αν αυτά τα νοήματα κι οι δράσεις θα είναι ηδονικά, δημιουργικά, διδασκαλικά, φιλοσοφικά, εγωκεντρικά ή αλτρουιστικά, καλλιτεχνικά, ευεργετικά, υπερβατικά, συμβολικά ή πρακτικά, επαναστατικά, ταπεινά, ενσυναισθηματικα ή ναρκισσιστικά, συντροφικά ή μοναχικά, της προσφοράς ή της κυριαρχίας, ντόπια ή παγκόσμια, ζωής ή θανάτου (ή κάποιος συνδυασμός αυτών κι άλλων πολλών) θα επιλέξει ο καθένας μας.
Ο Χόρχε Μπουκάι (στον Δρόμο των Δακρύων) έγραψε ότι κάποια πράγματα είναι απαραίτητο να τα έχουμε καθορίσει/τακτοποιήσει μέσα μας: τη σεξουαλική μας ταυτότητα, μια φιλοσοφική ή ηθική άποψη, τη σχέση ή τα όρια με τους γονείς μας, το σχέδιο/στόχους της ζωής μας και τη θέση μας απέναντι στο θάνατο… Αλλιώς δεν ξέρουμε ποιοι είμαστε και τι χάνεται και πως θα αναπληρωθεί.
Όλη μας η ζωή είναι μία αλληλουχία Τυχαίων και Απρόβλεπτων ή/και Αναγκαίων κι Αναπόφευκτων Απωλειών. Για όλους μας σε λιγότερο ή περισσότερο υποφερτό βαθμό, για κάποιους δύσμοιρους σε αφάνταστα τραγικό.
Από το κορμί της μητέρας μας, την παιδική άγνοια, αθωότητα κι ανευθυνότητα, την εφηβική απολυτότητα, ανεμελιά και παντοδυναμία, τη ρομαντική «άνευ όρων» αγάπη, την “άσβηστη” έκσταση της ηδονής, την ανέμελη εργένικη ζωή, την εμπιστοσύνη των «φίλων» μας, την αρμονική ευτυχισμένη «νορμάλ» οικογένειά μας, τα όνειρά μας για “δημιουργική” εργασία ή “αξιοκρατικό” εισόδημα, της Αξίας μας, των “ασυμβίβαστων” ηθικών ιδανικών μας, της “αστιγμάτιστης” εθνικής μας ιστορίας, της ανιδιοτελούς θρησκευτικής “αλήθειας”, του “καλοκάγαθου” κράτους μας και των κοινωνικών του “αξιών”, την αίσθηση “ασφάλειας” και “βεβαιότητας”, “συνέχειας” και “πραγματικότητας”, τη “φερεγγυότητα” του μυαλού μας και την “αξιοπιστία” της γνώσης μας, την αγάπη και ηθικότητα των παιδιών μας, την υγιή λειτουργία μας ή βασική χρησιμότητά μας, την “ανεξαρτησία” και “αυτοδιάθεσή” μας, την “εξέλιξη” ή “ολοκλήρωση” έργων, σχέσεων κι Ονείρων, τον Κόσμο μας όπως τον υποθέταμε, γνωρίζαμε και επιθυμούσαμε να είναι (αχ… πόσο ειρηνικό, δίκαιο, ασφαλή, λογικό, προβλέψιμο, ανθρώπινο, αξιοπρεπή, ελπιδοφόρο), των ποικίλων αυταπατών και ψευδαισθήσεων που γεμίζανε με Νόημα την συμπαντικά Ανόητη Στιγμιαία Μικροβιακή ζωή μας μέχρι τον αναπόφευκτα φυσικό τερματισμό της Ζωής, της δικής μας ή (συχνά πολύ χειρότερα) των λατρεμένων αγαπημένων μας.
Όσοι το έχουν βιώσει το γνωρίζουν ενδόμυχα, κάθε Βίαιη, Τραγική, Ακατανόητη ή κατά συρροή Απώλεια, χωρίς το κατάλληλο φιλοσοφικο-ψυχολογικό “μπόλιασμα”, οδηγεί σε ένα καταστροφικό Υπαρξιακό Ακρωτηριασμό, σ’ ένα Καταθλιπτικό Άγχος που μπορεί να “ξεσκίσει” το ανεπαρκώς προετοιμασμένο (για την «παραμόρφωση») άτομο στις ραφές που κρατούσανε σε συνοχή την ταυτότητά του.
Ή… παρά την Οδύνη, το Κενό, την Αγωνία και τη Σύγχυση, με την κατάλληλη ψυχολογική-υπαρξιακή φιλοσόφηση και τη δημιουργία νέου Νοήματος, μιας νέας ίσως Ταυτότητας (και, σαν τον ποταμό του Ηράκλειτου, ποτέ δεν είμαστε ακριβώς ίδιοι με τον παρελθοντικό εαυτό μας, κάτι που το συνειδητοποιούμε σταδιακά σε βάθος χρόνου ή και άμεσα μετά από σημαντικές αλλαγές) εν δυνάμει οδηγούμαστε σ’ ένα (επώδυνο και θλιβερό αρχικά μα) ψυχολογικά υγιές πένθος και τις αναγκαίες δημιουργικές – ανατρεπτικές ή υπερβατικές – κι εξελικτικές προσαρμογές που “μετουσιώνουν” το Μοιραία «Σημαδεμένο» Πρόσωπο σε ένα γαλήνιο, συνειδητό, δημιουργικό και ολοκληρωμένο «Άνθρωπο», φορέα μιας (επειδή πεπερασμένης μα και ηθικά ελεύθερης, όχι ντετερμινιστικής – πιστεύουμε αξιωματικά) Πολύτιμης «Πνευματικής» Ζωής!
Το πένθος είναι η επώδυνη μα απαραίτητη φυσιολογική διαδικασία, της επεξεργασίας μιας απώλειας (εξωτερικής/πραγματικής ή εσωτερικής/υποκειμενικής, απότομης ή προοδευτικής), που αποσκοπεί στην προσαρμογή και την εναρμόνιση της εσωτερικής μας με την εξωτερική μας κατάσταση (της δημιουργίας ενός νέου εαυτού) απέναντι σε μια νέα πραγματικότητα.
Θα υπενθυμίσω ένα γράμμα του Γερμανού φιλοσοφημένου ποιητή και ενός από τους πιο ψυχολογημένους που έχω διαβάσει Ράινερ Μαρία Ρίλκε (από το “Η Σοφία του Ρίλκε“):
-Πόσο θα πρέπει να γεράσει κανείς για να ‘χει αληθινά αποθαυμάσει, να μην του έχει ξεφύγει τίποτα από τα του κόσμου τούτου· πόσα ακόμη δεν υποτιμούμε, παραβλέπουμε, παραγνωρίζουμε. Θεέ μου, πόσες ευκαιρίες και πόσα παραδείγματα για να γίνουμε κάτι… – και απέναντι σ’ όλα αυτά πόση νωθρότητα , πολυδιάσπαση κι αδυναμία θέλησης εκ μέρους μας.
Τι είναι λοιπόν αυτό που όλοι μας χρειαζόμαστε με τον πλέον επιτακτικό τρόπο; Η παροδικότητα και το εφήμερο να μην ταυτίζονται με χωρισμό, διότι τα έχουμε από κοινού με όσα πέρασαν μέσα από τα χέρια μας και χάθηκαν αφού είμαστε κι εμείς εφήμεροι. Συνυπάρχουμε όλοι ενωμένοι ταυτόχρονα σ’ ένα Είναι όπου η έννοια του χωρισμού είναι εξίσου αδιανόητη…
Αν δεν επιλυθεί η υπαρξιακή αυτή κρίση ώστε να κατακτήσουμε την αίσθηση της Αποδοχής των Ορίων και του Τέλους μας, την αίσθηση μιας κάποιας Ολοκλήρωσης ή και Συνέχειας, κάποιου Νοήματος και Αξιοποίησης της γήινης ζωής μας… θα καραδοκεί (συχνά για πολλά χρόνια, όλο και πιο επικίνδυνη όσο το Κενό θεριεύει) μια αγέλαστη, άνευ επιστροφής, μοναχική κατάβαση στην παγωμένη χειμωνιάτικη σπηλιά ή χειρότερα μια Κόλαση Ανοησίας, Τρόμου και Απελπισίας.
Το παραπάνω θίγει ο σοφός ΔανοΑμερικανός ψυχαναλυτής Εrik Erikson στα 3-4 τελευταία από τα 8 ψυχοκοινωνικά (σε αντίθεση με τα αμφιλεγόμενα Φροϋδικά ψυχοσεξουαλικά) στάδια-κρίσεις της ανθρώπινης ζωής. Τα τελευταία τρία του μετά την ηλικία των 40 είναι:
6- Οικειότητα ενάντια στην Απομόνωση,
7- Πανανθρώπινο Ενδιαφέρον/Δημιουργικότητα ενάντια στην Αυτο-απορρόφηση και
8- Πληρότητα/Ακεραιότητα ενάντια στην Απελπισία!
Ο Εrik Erikson (1902-1994) ανέπτυξε μια ψυχοκοινωνική θεωρία για την ανάπτυξη του ανθρώπου. Έβλεπε την ανάπτυξη του ανθρώπου, της προσωπικότητας του, ως μια δυναμική διαδικασία, η οποία συνεχίζεται μέχρι το τέλος της ζωής (και δεν τελειώνει στα πρώτα 5-6 χρόνια μας). Σε κάθε ψυχοκοινωνικό στάδιο του Erikson τα άτομα καλούνται να επιλύσουν συγκρούσεις/κρίσεις προκειμένου να εξελιχθούν περαιτέρω ισορροπημένα (υγιώς). Οι ανεπίλυτες συγκρούσεις οδηγούν σε αναπτυξιακά προβλήματα σε επόμενα στάδια.
Τα 8 ψυχοκοινωνικά στάδια εν συντομία:
1) Εμπιστοσύνη vs Δυσπιστία (γέννηση ως 1 έτους)
Αν ικανοποιημένα από τους φροντιστές τους τα βρέφη αναπτύσσουν εμπιστοσύνη για τον κόσμο, ο οποίος μοιάζει να είναι ασφαλής.
2) Αυτονομία vs Ντροπή & Αμφιβολία (1-3 ετών)
Τα νήπια ανακαλύπτουν το σώμα τους, τις λειτουργίες του και τον έλεγχό του (τουαλέτα, φαγητο, ντύσιμο). Το παιδί πρέπει να μάθει να ελέγχει το σώμα του, προκειμένου να αποκτήσει μια αίσθηση εμπιστοσύνης και αυτονομία.
3) Πρωτοβουλία vs Ενοχή (3-6 ετών)
Τα παιδιά σταδιακά ανακαλύπτουν τον κόσμο. Πρέπει να εξερευνήσουν το περιβάλλον τους αποτελεσματικά, να ανακαλύψουν πράγματα και να αναπτύξουν την ικανότητα να αντιμετωπίζουν ανθρώπους και καταστάσεις.
4) Φιλοπονία vs Κατωτερότητα (6-12 ετών)
Λόγω γνωστικής και κινητικής ανάπτυξης, τα παιδιά αποκτούν περισσότερες δεξιότητες, τις εξασκούν (πχ σε ομαδικά παιχνίδια) και τις μεταφέρουν στο σχολείο και τον έξω κόσμο. Σε περίπτωση γενικευμένης κατάκρισης ή απαξίωσής τους αναπτύσσουν αίσθημα κατωτερότητας, αποδιοργάνωση, χαμηλή αυτοεκτίμηση και μειονεκτική αυτοεικόνα.
Κι τώρα αυτά που μας ενδιαφέρουν περισσότερο όσο ωριμάζουμε και γερνάμε:
5) Ταυτότητα vs Σύγχυση Ρόλου και Εαυτού (12-18 ετών και άνω)
Στην εφηβεία και νεότητα, ενσωματώνουμε μέσα στην εικόνα του εαυτού μας διάφορους ρόλους: Φίλος, αδερφός, μαθητής, σύντροφος, αθλητής κλπ. Έτσι διαμορφώνεται σταδιακά μια σταθερή μα και τροποποιήσιμη ταυτότητα αναγκών, δεξιοτήτων, προτιμήσεων, μοτίβων, στόχων, κλπ, που βοηθά στην αντιμετώπιση και προσαρμογή στο περιβάλλον. Έλλειψη σταθερής ταυτότητας προκαλεί σύγχυση και αποδιοργάνωση. Κατανοείτε γιατί οι μεγάλες αλλαγές (σε υγεία, σχέσεις, εργασία, φιλίες – ακόμη και στα κίνητρά μας) μετά τα 60 μπορούν να μας αποσυντονίσουν…
6) Οικειότητα vs Απομόνωση (18-40+ ετών)
Με την έναρξη της ενήλικης ζωής η ενδόμυχη οικειότητα (ή συντροφικότητα/φιλία) αρχίζει να παίζει σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξη του ανθρώπου. Οικειότητα είναι η ικανότητα του ατόμου να μοιράζεται τη ζωή και τον εαυτό του με άλλα πρόσωπα, δίχως να φοβάται ότι θα χάσει τη δική του ταυτότητα. Εάν προηγούμενων σταδίων κρίσεις δεν έχουν επιλυθεί, το άτομο δυσκολεύεται με την οικειότητα και συχνά απομονώνεται. Αυτό επειδή όταν η ταυτότητα, η δομή, του ατόμου είναι αδύναμη, η οικειότητα φοβίζει κι απειλεί με εγκλωβισμό ή αφανισμό του Εαυτού.
7) Πανανθρώπινο Ενδιαφέρον/Δημιουργικότητα vs Αυτο-απορρόφηση (40-65 ετών)
Ο ώριμος ενήλικας πλέον, αν η ανάπτυξη έχει συντελεστεί σωστά, είναι ελεύθερος να κατευθύνει την προσοχή και το ενδιαφέρον του στους άλλους, πέραν του εαυτού του. Νοιαζόμαστε για τα παιδιά, την οικογένειά μας, για κοινωνικά, εργασιακά, περιβαλλοντολογικά ζητήματα. Κι εδώ αν υπάρχουν ανεπίλυτες συγκρούσεις, η προσοχή στρέφεται δυσανάλογα κι ανισόρροπα προς τον εαυτό (αυτο-απορρόφηση). Να γεμίσουμε το Κενό μας. Η αυτο-απορρόφηση μπορεί να ερμηνευθεί και ως αίσθηση στασιμότητας, περιορισμού ή εγκλεισμού και ανίας. Προβληματικότατη όταν συμβαίνει υπερβολικά. Να το πούμε αλλιώς, απαραίτητη κι εδώ η ισορροπία ανάμεσα στην γαλήνια φιλοσοφημένη εσωστρέφεια ή μοναχικότητα και την δημιουργική αλληλεπίδραση με το “άλλο” ή εξωστρέφεια!
Και το 8ο που έδωσε τον τίτλο στην σημερινή παρουσίαση:
8) Πληρότητα/Ολοκλήρωση/Ακεραιότητα vs Απελπισία (65+).
Το τελευταίο στάδιο.
Εξαρτουμένου των προηγούμενων, καθώς το άτομο πλησιάζει στο τέλος της ζωής του, κάποιοι αισθάνονται πληρότητα και ικανοποίηση με τις επιλογές και τις πράξεις τους, νιώθουν πως η ζωή τους είχε νόημα και δεν χαραμίστηκε. Άλλοι νιώθουν μετανιωμένοι για τις (μάλλον ανούσιες, λανθασμένες, άχαρες, μίζερες ή μη αυθεντικές για τον εαυτό τους) επιλογές και “πνίγονται” στην απόγνωση, κατάθλιψη, εθισμούς και υπαρξιακό τρόμο… μην προλαβαίνοντας να διορθώσουν λάθη ή να ολοκληρώσουν την μισή ζωή τους.
Κάθε κρίση παραμένει παρούσα (κυρίως αν ανεκπλήρωτη) σε όλη τη διάρκεια της ζωής του ατόμου κι η ανάπτυξή μας είναι μια δυναμική και συνεχής διαδικασία.
Θεωρώ μαζί με πολλούς ψυχοθεραπευτές, κυρίως της υπαρξιακής-ανθρωπιστικής παράδοσης ότι η ψυχοθεραπεία πρέπει να είναι ουσιαστική πρακτική φιλοσοφία. Οι αρχαίοι μας την εξασκούσαν ως τρόπο ζωής, ως στόχο Ευδαιμονίας. Όχι απλά συμπτωματική ανακούφιση όπως κάποιες ψυχοθεραπείες. Ποιος ουσιαστικότερος από τον αγαπημένο Επίκουρο.
