ΜΠΈΙΚΟΝ
Από το ιστολόγιο του Ν. Σαραντάκου "Οι λέξεις έχουν τη δική τους ιστορία"
Πριν από μερικές μέρες, ο φίλος Θανάσης Αναγνωστόπουλος δημοσίευσε στην ομάδα Υπογλώσσια του Φέισμπουκ το παρακάτω χιουμοριστικό κείμενο, υπό τον τίτλο «Η παρετυμολογία της ημέρας»
Η παρετυμολογία της ημέρας
Μπέικος είναι ο αναφερόμενος στον μπέη, ήτοι σε ένα τοπικό Οθωμανό αξιωματούχο. Μπέης, που κατά κυριολεξία σημαίνει «κύριος», μπορεί να είναι και η τιμητική προσφώνηση ενός νοικοκύρη. Ο μπέης λοιπόν είναι κάποιος που έχει τον τρόπο του και την περνάει μπέικα, άρα πλουσιοπάροχα, τρυφηλά.
Η τρυφυλότης του βίου του μπέη χαρακτηριστικά φαίνεται, πού αλλού;, στο φαγητό του, όπου όλα είναι άφθονα και πολυτελή. Σε μια εποχή στέρησης, σπάνιος και λιτότητας, καθετί που καταναλώνει ο μπέης αποτελεί αντικείμενο φθόνου και θαυμασμού. Είναι κάτι μπέικον, πώς να το κάνουμε. Ο όρος αναφερόταν λοιπόν αρχικά σε κάθε όψη της ζωής του μπέη, με ιδιαίτερη έμφαση όμως στην διατροφή του.
Έτσι, μέσα από μια διαδικασία σημασιολογικής στένωσης, κληροδοτήθηκε και σε εμάς το μπέικον, ήτοι το πολυτελές χοιρινό αλλαντικό που κατανάλωναν προνομιακά μόνο οι μπέηδες στους χρόνους της Τουρκοκρατίας (και γιαυτό πρέπει ορθότερα να κλίνεται: του μπέικου, τα μπέικα).
Ποιος να φανταζόταν ότι δύο τόσο διαφορετικές μεταξύ τους έννοιες, ο μπέης και το μπέικον, έχουν κοινή ετυμολογική καταγωγή. Αλλά αυτή είναι η μαγεία και η ομορφιά των λέξεων και των περιπετειών τους!
Ο Θανάσης βέβαια τα γράφει στ’ αστεία όλα αυτά, κατασκευάζει για πλάκα μια ευφάνταστη (παρ)ετυμολογία, για να ειρωνευτεί άλλους που επιδίδονται στα σοβαρά σε τέτοιες ακροβασίες. Και, παρόλο που του έγραψα στα σχόλια «Δίνεις ιδέες», δεν υπάρχει μεγάλος κίνδυνος να διαδοθεί ευρέως η παρετυμολογία του, διότι δεν είναι ευχάριστη, δεν είναι εθνωφελής, δεν βρίσκει κάποιαν αρχαία ετυμολογία για το νόστιμο έδεσμα, αντίθετα το συσχετίζει με τους προαιώνιους εχθρούς.
Φυσικά λέξη «μπέικος» υπάρχει, ακριβώς με τη σημασία που αναφέρει ο Θανάσης, και δηλώνει την καλοπέραση, διότι καλοπερνούσαν οι μπέηδες, Οθωμανοί ή Χριστιανοί αδιάφορο (θυμηθείτε τους μπέηδες της Μάνης) -αλλά δεν έχει καμιά σχέση με το αλλαντικό.
Ο μπέης ήταν ανώτερος διοικητικός τίτλος στην Οθωμανική αυτοκρατορία. Ετυμολογείται από το τουρκ. bey (παλαιότερο beg). Ο μπέης ήταν κατώτερος του πασά· έτσι, διοικούσε μικρότερη περιοχή π.χ. σαντζάκι ή καζά, όχι εγιαλέτι. Μπέης ονομαζόταν επίσης ο επικεφαλής αυτόνομης υποτελούς περιοχής, όπως ο μπέης της Μάνης, που διοριζόταν από τον σουλτάνο. Υπήρξαν οχτώ μπέηδες της Μάνης από το 1776 ως το 1821, με τελευταίο τον Πετρόμπεη Μαυρομιχάλη. Στον πληθυντικό, ο όρος χρησιμοποιείται συλλογικά για τους Οθωμανούς αξιωματούχους, π.χ. «Καθώς έφθασεν ό Κολοκοτρώνης εφοβήθησαν οι μπέηδες κάτω εις το Ναύπλιον» λέει κάπου ο Φωτάκος.
Το μπέικον, πάλι, είναι μεταφορά του αγγλ. bacon, το οποίο, μέσω του παλαιογαλλικού bacon, ανάγεται σε παλαιογερμανική ρίζα, που συνδέεται π.χ. με το αγγλ. back = πίσω – πλάτη, διότι πράγματι το μπέικον είναι χοιρινό κρέας από την πλάτη ή από τα πλευρά του ζώου, το οποίο διατηρείται καπνιστό ή αλατισμένο, κατά τον ορισμό του λεξικού.
Το μπέικον προσωπικά το καταναλώνω μόνο στα ξενοδοχεία, όταν έχουν πρωινό με μπουφέ -τότε ξεκινάω με αυγά και μπέικον. Στα τοστ δεν το βάζω, οπότε δεν κινδυνεύω να την πάθω σαν τ0ν Κύπριο του ανεκδότου. Θα το ξέρετε, ξεκινάει παραγγέλνοντας και λέει τα υλικά, ψωμίν, κασέριν, μαρούλιν, οπότε ο τοστατζής του κάνει παρατήρηση «εδώ είναι Ελλάδα, τα τελικά νι τα κόβουμε. Και τι άλλο θέλεις;» «Ζαμπό και μπέικο», απαντάει φοβισμένος ο κουμπάρος, που για τις ανάγκες του ανεκδότου θέλησε να βάλει δυο αλλαντικά στο τοστάκι του.
Με βάση το ανέκδοτο, λοιπόν, το μπέικον έγινε μπέικο.
Όσο για το έδεσμα μπέικον ή χοιρομέρι, είναι ένα από τα αμέτρητα εδέσματα που γεννήθηκαν από μιαν ανάγκη, να διατηρείται το χοιρινό κρέας για όσο το δυνατόν μεγαλύτερο διάστημα μέσα στον χειμώνα μετά τα χοιροσφάγια, σε μια εποχή που οι δυνατότητες συντήρησης των τροφών ήταν πολύ μικρότερες. Μπἐικον, καπνιστό και μη ζαμπόν, σαλάμι, απάκια, σύγγλινα και άλλα πολλά. Εδώ και πολλές δεκαετίες, μην πω αιώνα, οι σύγχρονες μέθοδες (σικ, ρε) ψύξης και κατάψυξης έχουν κάνει περιττά τα καπνιστά και γενικώς συντηρημένα αλλαντικά, αλλά συνεχίζουμε να τα φτιάχνουμε και να τα καταναλώνουμε επειδή τα βρίσκουμε νόστιμα, παρά το γεγονός ότι δεν είναι εντελώς υγιεινή διατροφή -χώρια από τους ηθικούς ενδοιασμούς που μπορεί να έχουν οι βεγκανοί.
Το μπέικον έχουμε παραδοσιακά συνδέσει με τους Βρετανούς και όχι άδικα, διότι από εκεί το μάθαμε και εκεί ήταν η βασική τροφή της εργατικής τάξης και των αγροτών -στον Σέξπιρ, bacon λέγονται υποτιμητικά οι άξεστοι χωριάτες. Από εκεί και η έκφραση bring home the bacon, φέρνω σπίτι το μπέικον, κατά λέξη, που λέγεται όταν κάποιος καταφέρνει να συντηρεί το νοικοκυριό, την οικογένειά του.
Αλλά η λέξη Bacon στα αγγλικά είναι και επώνυμο, με πολλούς διάσημους που ονομάζονταν έτσι, ανάμεσά τους τον φιλόσοφο Φράνσις Μπέικον, που μπορεί σε παλιότερα κείμενα να τον δείτε και με τη μορφή Φραγκίσκος Βάκων -εκών άκων, διότι έτσι τα μετατρέπαμε τότε.
Θα κλείσω με ένα εξυπνότατο κείμενο αγνώστου, που κυκλοφορεί στο Διαδίκτυο, και που με κάνει πάντοτε να γελάω όταν το διαβάζω. Αμετάφραστο, αλλά θα το καταλάβετε. Πρόκειται για ένα πολύ αστείο παράκουσμα, ραμόνι που το λέω εγώ, mondegreen που το λένε οι Άγγλοι (δείτε εδώ για τους όρους αυτούς.)
Απ’ ό,τι διαβάζω, το αρχικό κείμενο εμφανίστηκε κατά το 2011 στο Reddit, ως απάντηση στην ερώτηση «Γράψτε μια λέξη ή φράση που είχατε παρερμηνεύσει όταν ήσασταν παιδί».
When I was young my father said to me: “Knowledge is power, Francis Bacon.” I understood it as “Knowledge is power, France is bacon.”
For more than a decade I wondered over the meaning of the second part and what was the surreal linkage between the two. If I said the quote to someone, “Knowledge is power, France is Bacon,” they nodded knowingly. Or someone might say, “Knowledge is power” and I’d finish the quote “France is bacon,” and they wouldn’t look at me like I’d said something very odd, but thoughtfully agree. I did ask a teacher what did “Knowledge is power, France is bacon” mean and got a full 10-minute explanation of the “knowledge is power” bit but nothing on “France is bacon.” When I prompted further explanation by saying “France is bacon?” in a questioning tone, I just got a “yes.” At 12 I didn’t have the confidence to press it further. I just accepted it as something I’d never understand.
It wasn’t until years later I saw it written down that the penny dropped.
Το απόφθεγμα λοιπόν «Η γνώση είναι δύναμη, Φράνσις Μπέικον» το άκουγε σαν «Η γνώση είναι δύναμη, η Γαλλία είναι μπέικον». Και για πολλά χρόνια, μέχρι να το δει γραμμένο, ρωτούσε να του πουν τι σημαίνει France is bacon και απάντηση δεν έπαιρνε.
Συμβαίνουν και εις Παρισίους παρακούσματα!
Από το ιστολόγιο του Ν. Σαραντάκου "Οι λέξεις έχουν τη δική τους ιστορία"
