Ο ΔΕΚΑΛΟΓΟΣ ΤΩΝ ΓΥΝΑΙΚΩΝ
Από το ιστολόγιο του Ν. Σαραντάκου "Οι λέξεις έχουν τη δική τους ιστορία"
Κοιτάζω αυτόν τον καιρό τα χρονογραφήματα του Βάρναλη, επειδή λογαριάζω να εκδώσω στο τέλος του χρόνου έναν ακόμα τόμο, που αυτός θα είναι αφιερωμένος στον έρωτα και στις σχέσεις των δυο φύλων, όπως και στην έγγαμη συμβίωση.
Ένα από τα πρώτα που έγραψε ο Βάρναλης, τον Αύγουστο του 1939 στην Πρωία (είχε μόλις αναλάβει τη στήλη μετά τον θάνατο του Γ. Σερούιου), έχει τίτλο «Ο Δεκάλογος του Μολιέρου».
Παραθέτω αποσπάσματα:
Λίγοι ίσως θα ξέρουν, ότι ο Μολιέρος έχει φιλοτεχνήσει ένα δεκάλογο, που αποτείνεται εκ μέρους των αντρών προς τις γυναίκες και γι’ αυτό οι εντολές του δεν έχουνε σκοπό να ωφελήσουν τις ίδιες τις γυναίκες, παρά μονάχα τους άντρες! Δίνουνε στις γυναίκες ένα πρόγραμμα διαγωγής τέτοιο, ώστε να εξασφαλίζεται η τιμή και η ησυχία του συζύγου μέσα στο σπίτι, για να είναι αυτός ελεύθερος να κάνει έξω ό,τι του γουστάρει. Ωραίος δεκάλογος!
Αυτόν το δεκάλογο ο Μολιέρος τον διατυπώνει έμμετρα στην κωμωδία του το «Σκολειό των Γυναικών». (…) στην εποχή του Μολιέρου, που τα κοινωνικά ήθη ελευθεριάζανε πολύ και η γκαλαντερί και ο ερωτισμός ήτανε τα κυριότερα χαρακτηριστικά της κοσμικής ζωής, οι γυναίκες είχανε σπάσει τα δεσμά της παράδοσης και μπήκανε μέσα στη ζωή… σημαιοστόλιστες κι αρχίσανε να κυριαρχούνε σ’ όλα τα πεδία της πολιτικής και της πνευματικής κίνησης. Είχανε φιλολογικά σαλόνια, δεχόντανε εκεί τους ποιητές, τους φιλοσόφους, τους συγγραφείς, συζητούσανε για όλα τα θέματα, γράφανε οι ίδιες και πρωτοστατούσανε στον αγώνα του νέου πνεύματος εναντίον του παλιού. Εννοείται, ότι μέσα σ’ αυτά τα σαλόνια η φιλία και ο έρωτας χάσανε τα σύνορά τους. Το παράδειγμα της αριστοκρατίας το μιμηθήκανε κι οι γυναίκες των μπουρζουάδων. Κι άμα κατέβαινε κανείς ακόμα ένα σκαλί, συναντούσε τις γυναίκες του λαού, όπου δεν έβρισκε βέβαια φιλολογία και κομψότητα, έβρισκε όμως έρωτα, συζυγική απιστία και το πάντα αθάνατο και σπιθοβόλο γαλατικό πνεύμα. (…)
Ο δεκάλογος λοιπόν του Μολιέρου εκφράζει τη συνειδητή αντίδραση των ανδρών της εποχής, που δε βλέπανε με καλό μάτι τις γυναίκες (και γυναίκες είναι οι παντρεμένες) να παραβιάζουν τα καλά συνήθεια του παλιού καιρού, ν’ αφήνουνε το σπίτι τους (θα έλεγα το «γυναικωνίτη») και ν’ ανεβαίνουνε αυτές, το «ασθενές φύλον» στην… κοσμική εξουσία. (….) Λίγο πολύ οι Γάλλοι του 17ου αιώνα σκεφτόντανε όπως οι Ρωμιοί του 20ού και γενικά οι σύγχρονοι Ανατολίτες.
Δίνουμε παρακάτω τις δέκα αυτές εντολές μεταφρασμένες στη γλώσσα μας. Ο μεταφραστής προσπάθησε, καθώς φαίνεται, να δώσει το πνεύμα του κειμένου προσαρμοσμένο με τη γλώσσα μας και με τα εκφραστικά μας μέσα ̶ και με την ψυχολογία μας. Ολάκερο το έργο θα παιχτεί φέτος το χειμώνα από το θέατρο της Κοτοπούλη κι έτσι το ελληνικό κοινό θα έχει την ευκαιρία να θαυμάσει ένα από τα πιο πνευματώδη αριστουργήματα του Γάλλου Αριστοφάνη.
Πρώτη εντολή
Όποια μπαίνει με στεφάνι
στο κρεβάτι τ’ αλλουνού
σ’ ό,τι κάνει και δεν κάνει
πάντα να κοιτάει ομπρός της·
να μη βγάνει από το νου,
πως δεν είναι κανενού
παρά μοναχά τ’ αντρός της
Δεύτερη
Για φορέματα και λούσα
η φτωχιά καθώς κι η πλούσα
του αφέντη θα ρωτά.
Αυτός δίνει το ταΐνι
κι ό,τι θέλει αυτός θα γίνει.
Τήνε θέλει κάτου
για τα μάτια τα δικά του.
Τρίτη
Άκου κι άλλη μιαν ορμήνια:
σκόνες, αλοιφές, καρμίνια
όλ’ αυτά να μην τα ιδώ
σύνεργα του Οξαποδώ!
Όποια βάφεται και σειέται
γέρασε και δε μασιέται
ή ζητάει με το κερί
όσο πιότερους να βρει.
Τέταρτη
Όταν βγαίνει, το φακιόλι
χαμηλά θα το τραβά,
για να μην κοιτάει στραβά
και να τη ματιάζουν όλοι.
Θα παγαίνει σαν κοκόνα
κι όλο θα ’χει την εικόνα
του καλού της
μες τα βάθη του μυαλού της.
Πέμπτη
Δε θα μπαίνει,
δε θα βγαίνει,
μες το σπίτι σου κανείς
άλλος από συγγενής
κι όποιος θέλει τον αφέντη.
Αν ζητάνε την κυρά του
είναι μήνυμα κεράτου!
Έκτη
Δε θα παίρνει δώρα,
δώρα και ρεγάλα
ή μικρά ή μεγάλα.
Ο καθένας τώρα,
γέρος, παλικάρι,
δίνει, για να πάρει.
Έβδομη
Στην κάμαρα δε θα ’χει
χαρτί και καλαμάρι
κι άμα ποτέ τής λάχει
καμιά γραφή να πάρει
στον άντρα της θα τρέχει
χωρίς να χολοσκάνει
κι αυτός καθήκον έχει
απόκριση να κάνει!
Όγδοη
Τις ανοστοπαρέες,
περί διαγραμμάτου,
που κάνουν οι ωραίες
σαχλές μέχρι θανάτου
τις μισούνε οι γνωστικοί,
γιατί στα σαλόνια εκεί
όλες τούτες οι γαλιάντρες
δώσ’ του βρίζουνε τους άντρες
Ένατη
Στο πράσινο τραπέζι
χαρτάκια δε θα παίζει
η καλοκυρά.
Αν παρατραβήξ’ η φέστα
συφορά:
χάνει τον παρά
χάνει και τα… ρέστα!
Δέκατη
Εκδρομές και φαγοπότι
με τον ένα κι άλλο ιππότη
πότ’ εδώ και πότ’ εκεί
δεν το εγκρίν’ η Λογική.
Πάντα με μούτρα λερωμένα
ο άντρας πλερώνει τα σπασμένα!
Ο Βάρναλης δεν κατονομάζει τον μεταφραστή αλλά η μετάφραση, φως φανάρι, είναι δικιά του. Αυτό δεν το κάνει από σεμνότητα· το δικτατορικό καθεστώς της 4ης Αυγούστου είχε βάλει τον Βάρναλη στον μαύρο πίνακα κι έτσι απαγορευόταν να υπογράφει τη στήλη του (υπέγραφε ως ΤκΖ ή Τέχνη και Ζωή) αλλά και άλλα έργα του (το 1938 το Εθνικό ανέβασε δική του μετάφραση στις Ψευτοσπουδαίες του Μολιέρου αναφέροντας «μετάφρασις υπό Β.»). Οπότε, ο ψευδώνυμος χρονογράφος περιορίζεται στο να αναφέρει ανώνυμα τον μεταφραστή.
Όμως, για την πατρότητα της μετάφρασης που διαβάσατε δεν πιθανολογούμε απλώς. Είναι βεβαιωμένα έργο του Βάρναλη. Στο αρχείο του υπάρχουν χειρόγραφα της μετάφρασης, με χρονολογική ένδειξη 1939, και άλλωστε το 1962 εξέδωσε τη μετάφραση και σε βιβλίο (Σήμερα κυκλοφορεί από τις εκδόσεις «Ελληνικά Γράμματα»). Ο «δεκάλογος» στο βιβλίο έχει ελάχιστες δευτερεύουσες αλλαγές σε σχέση με το εδώ κείμενο, π.χ. ο τελευταίος στίχος της Όγδοης εντολής από «δώσ’ του βρίζουνε τους άντρες» έχει γίνει «γλωσσοτρών εμάς τους άντρες». Από την άλλη, δεν ξέρω αν το «Σχολειό των γυναικών» ανέβηκε πράγματι τον χειμώνα του 1939 από το θέατρο Κοτοπούλη: ένα πρόχειρο όμως φυλλομέτρημα στις εφημερίδες της εποχής δεν βρήκε σχετική είδηση. Πρέπει όμως να ανέβηκε μέσα στην Κατοχή.
Θα παραθέσω το γαλλικό πρωτότυπο για να δείτε ότι πράγματι ο Βάρναλης, όπως συνηθίζεται στη θεατρική μετάφραση και δη στην έμμετρη μετάφραση, έχει πάρει πολλές ελευθερίες ή όπως λέει: Ο μεταφραστής προσπάθησε, καθώς φαίνεται, να δώσει το πνεύμα του κειμένου προσαρμοσμένο με τη γλώσσα μας και με τα εκφραστικά μας μέσα ̶ και με την ψυχολογία μας. Κατά λέξη δεν είναι η μετάφρασή του, αλλά κανείς δεν μπορεί να αμφισβητήσει ότι πράγματι δίνει το πνεύμα του κειμένου με πολλή μαστοριά.
Το πρωτότυπο, από τη 2η σκηνή της 3ης πράξης:
PREMIERE MAXIME
Celle qu’un lien honnête
Fait entrer au lit d’autrui,
Doit se mettre dans la tête,
Malgré le train d’aujourd’hui,
Que l’homme qui la prend ne la prend que pour lui.
DEUXIEME MAXIME
Elle ne se doit parer
Qu’autant que peut désirer
Le mari qui la possède:
C’est lui qui touche seul le soin de sa beauté;
Et pour rien doit être compté
Que les autres la trouvent laide.
TROISIEME MAXIME
Loin ces études d’oeillades,
Ces eaux, ces blancs, ces pommades,
Et mille ingrédients qui font des teints fleuris:
A l’honneur, tous les jours, ce sont drogues mortelles;
Et les soins de paraître belles
Se prennent peu pour les maris.
QUATRIEME MAXIME
Sous sa coiffe, en sortant, comme l’honneur l’ordonne,
Il faut que de ses yeux elle étouffe les coups;
Car, pour bien plaire à son époux,
Elle ne doit plaire à personne.
CINQUIEME MAXIME
Hors ceux dont au mari la visite se rend,
La bonne règle défend
De recevoir aucune âme:
Ceux qui de galante humeur
N’ont affaire qu’à madame
N’accommodent pas monsieur.
SIXIEME MAXIME
Il faut des présents des hommes
Qu’elle se défende bien;
Car, dans le siècle où nous sommes,
On ne donne rien pour rien.
SEPTIEME MAXIME
Dans ses meubles, dût-elle en avoir de l’ennui,
Il ne faut écritoire, encre, papier, ni plumes:
Le mari doit, dans les bonnes coutumes,
Ecrire tout ce qui s’écrit chez lui.
HUITIEME MAXIME
Ces sociétés déréglées,
Qu’on nomme belles assemblées,
Des femmes tous les jours corrompent les esprits.
En bonne politique on les doit interdire;
Car c’est là que l’on conspire
Contre les pauvres maris.
NEUVIEME MAXIME
Toute femme qui veut à l’honneur se vouer
Doit se défendre de jouer,
Comme d’une chose funeste;
Car le jeu, fort décevant,
Pousse une femme souvent
A jouer de tout son reste.
DIXIEME MAXIME
Des promenades du temps,
Ou repas qu’on donne aux champs,
Il ne faut point qu’elle essaye;
Selon les prudents cerveaux,
Le mari, dans ces cadeaux,
Est toujours celui qui paye.
Aλλά τα χρόνια περνάνε. Κι όσο καλή να είναι μια μετάφραση, δεν παύει να είναι κι αυτή παιδί της εποχής της. Τα κλασικά κείμενα μεταφράζονται ξανά και ξανά, όχι μόνο επειδή κι άλλοι μεταφραστές έχουν τη λαχτάρα να αναμετρήσουν τις δυνάμεις τους καταχτώντας τις πιο ψηλές κορφές, αλλά και επειδή κάθε γενιά θέλει τις δικές της μεταφράσεις.
Έτσι, στον αιώνα μας η Χρύσα Προκοπάκη έδωσε τρεις εξαιρετικές μεταφράσεις του Μολιέρου, που ανέβηκαν στη σκηνή από τον Λευτέρη Βογιατζή αλλά και εκδόθηκαν σε βιβλίο (από το ΜΙΕΤ): Αμφιτρύων, Μισάνθρωπος και Σχολείο Γυναικών.
Οπότε, θα παραθέσω και τη μετάφραση της Χρύσας Προκοπάκη:
1η ΑΡΧΗ
Όποια μπει, με το καλό,
σε κρεβάτι αντρός εντέλει
να’χει πάντα στο μυαλό,
κι ας μοιράζουν όλοι μέλι,
πως εκείνος που την παίρνει μονος να την έχει θέλει.
2η ΑΡΧΗ
Να στολίζεται θα πρέπει
μόνον όσο το επιτρέπει
ο άντρας της, που την κατέχει.
Αν αυτός τη βλέπει ωραία,
κι άσχημη τη βρει η παρέα
τίποτα δεν τρέχει.
3η ΑΡΧΗ
Όχι σε ματιές παιχνίδια.
Πούδρες, αλοιφές, φτιασίδια,
τα μαντζούνια που τους κάνουν δερματάκι δροσερό
την τιμή θανατηφόρο την ποτίζουν δηλητήριο
δεν τα βάζουν για τον κύριο
που παντρεύτηκαν, θαρρώ.
4η ΑΡΧΗ
Σαν θα βγει, το καπελάκι χαμηλά θα το φορέσει,
έτσι επιμελώς να κρύβει τα πυρά του βλέμματός της·
γιατί οφείλει, για ν’ αρέσει του κυρίου της κι ανδρός της,
κανενός να μην αρέσει.
5η ΑΡΧΗ
Όποιον μπαίνει μες στο σπίτι θα τον φέρνει ο σύζυγός της.
Ο κανόνας οδηγός της
λέει ψυχή να μη δεχτεί μ’ οποιαδήποτε ευκαιρία.
Όσοι φτάνουν προσηνείς, μ’ ύφος γόητος μυστήριο,
κι έχουνε δοσοληψίες μοναχά με την κυρία,
δεν ευχαριστούν τον κύριο.
6η ΑΡΧΗ
Των ανδρών τα δώρα
να τ’ αρνείται ορίζει η καλή αγωγή
Στη ζωή μας τώρα
ο καθείς χαρίζει επ’ ανταλλαγή.
7η ΑΡΧΗ
Μες στην κάμαρή της χαρτιά δεν κάνει
να’χει, μήτε πένα, μήτε και μελάνι.
Όλα θα τα γράφει ο άντρας της γι’ αυτή
κι ό,τι μες στο σπίτι πρέπει να γραφτεί.
8η ΑΡΧΗ
Όλες οι εκλεκτές συνάξεις σε σαλόνια γυναικών
που τις λένε συγκεντρώσεις κύκλων φιλολογικών
διαφθείρουν την ψυχή τους· πρέπει ν’ απαγορευτούν.
Γιατί εκεί συνωμοτούν
μεταξύ τους ουκ ολίγον
εναντίον των συζύγων.
9η ΑΡΧΗ
Κάθε τίμια γυναίκα
πρέπει τη χαρτοπαιξία ν’ αποφεύγει παντί σθένει.
Χάνει πέντε, χάνει δέκα
κι αν παρ’ όλ’ αυτά επιμένει
να μη φύγει απ’ το τραπέζι,
και τα ρέστα της θα παίζει.
10η ΑΡΧΗ
Περιπάτους του συρμού, γεύματα στη χλόη
ν’ αποφεύγει παντελώς με τ’ αρχοντολόι.
Οι σοφές οι κεφαλές λεν σ’ αυτόν τον τόπο
πως προσκλήσεις ευγενών, γλέντια, φαγοπότι
τα πληρώνει ο σύζυγος στον οικοδεσπότη
μ’ άλλο τρόπο.
Μια υποσημείωση στην έκδοση του ΜΙΕΤ μάς πληροφορεί ότι ο Μολιέρος είναι πιθανό να εμπνεύστηκε τον Δεκάλογο από έναν παρόμοιο οδηγό του Γρηγορίου του Ναζιανζηνού, που τον είχε μεταφράσει στα γαλλικά ο Desmarets de Saint-Sorlin με τίτλο Préceptes de mariage το 1640 (και όχι 1840 όπως απο τυπογραφικό λάθος γράφεται στο βιβλίο). Εδώ αποσπάσματα από το έργο του Ντεμαρέ.
Παρατηρούμε ότι η μετάφραση της Προκοπάκη απομακρύνεται πολύ λιγότερο από το πρωτότυπο σε σύγκριση με τη μετάφραση του Βάρναλη. Το γνωστό γνωμικό θέλει τις πιστές μεταφράσεις να μην είναι ωραίες, αλλά εδώ δεν επαληθεύεται, για μιαν ακόμα φορά. Η μετάφραση της Προκοπάκη είναι επίσης πολύ καλή.
Αν μου λέγατε να διαλέξω, βέβαια, εγώ θα διάλεγα «στα σημεία» τον Βάρναλη -αλλά μάλλον είμαι προκατειλημμένος. Και οι δυο μεταφράσεις είναι έξοχες.
Από το ιστολόγιο του Ν. Σαραντάκου "Οι λέξεις έχουν τη δική τους ιστορία"
