ΜΑΘΗΜΑΤΑ

By ΒΑΣΩ ΜΠΕΡΗ on 19 Αυγούστου 2024 Ο άνθρωπος επιλέγει μόνος του την πορεία της ζωής του ή καθορίζεται από το περιβάλλον και την ιστορία του; Αυτό είναι το κύριο ερώτημα που θέτει ο βρετανός συγγραφέας  Ίαν ΜακΓιούαν (Ian McEwan, 1948- ) στο  εκτενές μυθιστόρημά του με τίτλο ‘Μαθήματα’ (εκδόσεις ΠΑΤΑΚΗ, μετάφραση Κατερίνα Σχινά). Με έναν ήρωα που μοιράζεται με τον συγγραφέα αρκετά κοινά βιογραφικά στοιχεία και ένα χρονικό πλαίσιο που εκτείνεται από τον ΒΠΠ μέχρι την πανδημία του Covid, ο ΜακΓιούαν εξετάζει αφενός την επίδραση που ασκούν στη ζωή των ανθρώπων τα μεγάλα πολιτικά και κοινωνικά γεγονότα, η τύχη και οι προσωπικοί περιορισμοί και αφετέρου τα διδάγματα που ενδέχεται να αποκομίσει κάποιος από την πορεία του στη ζωή. Ο Ρόλαντ Μπέινς είναι ο κεντρικός ήρωας του μυθιστορήματος, ένας χαρακτήρας που περνά όλη του τη ζωή χωρίς σαφή αίσθηση σκοπού ενώ στην πολύχρονη διαδρομή του γίνεται μάρτυρας ιστορικών στιγμών, βιώνει απώλειες, ανατροπές και ματαιώσεις. Σε μεγάλη ηλικία πια επιχειρεί με μια αναδρομή στο παρελθόν του  να συμπεράνει κάτι από την ασάφεια, να κατανοήσει τις αποφάσεις και να εντοπίσει όσα διαμόρφωσαν τις αντιλήψεις  που όρισαν τη ζωή του. Ο ΜακΓιούαν χρησιμοποιεί έναν αναδρομικό τρόπο αφήγησης υπογραμμίζοντας το πέρασμα του χρόνου και τον τρόπο με τον οποίο η μνήμη αναδομεί το παρελθόν με περισσότερη ή λιγότερη ακρίβεια. Συνδυάζοντας το ατομικό με το δημόσιο στα περιστατικά που ανακαλεί ο ήρωάς του, οι πόρτες της ψυχής του  ανοίγουν για να επανεκτιμήσουν όσα έζησε, ξεκινώντας από την παιδική του ηλικία και την εφηβεία του. ‘Πόσο εύκολο ήταν να παρασύρεσαι σε μια ζωή που δεν την έχεις διαλέξει, σε μια διαδοχή από απλές αντιδράσεις στα γεγονότα. Ποτέ δεν είχε πάρει μια σημαντική απόφαση. Εκτός από το να παρατήσει το σχολείο. Όχι, κι αυτό αντίδραση ήταν. Θεωρούσε τον εαυτό του αυτοδίδακτο, καθώς είχε φροντίσει να μορφωθεί μόνος του, αλλά το είχε κάνει ακατάστατα, μέσα στην αμηχανία και την ντροπή.’ Ξαναφέρνει λοιπόν στη μνήμη του την πατρική οικογένεια με τον αυστηρό στρατιωτικό πατέρα και την υποταγμένη μητέρα κολλημένους σε μια αέναη σιωπή για ένα οικογενειακό μυστικό, τον αποχωρισμό από αυτούς στα έντεκα χρόνια του, όταν έπρεπε να μείνει σε ένα οικοτροφείο στην Αγγλία για να συνεχίσει το σχολείο, τη ζωή του και την προσαρμογή του στο νέο αυτό περιβάλλον και τελικά την πρόωρη μύησή του στο σεξ από τη δασκάλα του πιάνου Μίριαμ Κορνέλ.  Η σχέση του μαζί της, που υποκινήθηκε από τον φόβο του θανάτου που είχε προκαλέσει παγκοσμίως η κρίση στην Κούβα, τον οδήγησε να καταστρέψει την εκπαιδευτική του πορεία και τον άφησε με ένα τραύμα που τον ακολούθησε σε όλη του τη ζωή επηρεάζοντας τις επιλογές και τις σχέσεις του. Ο ΜακΓιούαν δεν κρίνει ποτέ αυτό το επεισόδιο. Η αφήγησή του παραμένει ανοιχτή, σε στενή επαφή με την πραγματικότητα, ρεαλιστική. Αποφεύγει την ηθικολογία ακόμη και στην πραγματικά βαθιά περιγραφή της αποπλάνησης του ανηλίκου, δηλαδή στην περιγραφή ενός εγκλήματος. Επιλέγει να το  παρουσιάσει μέσα από το πρίσμα των εντυπωσιακών συναισθημάτων του ήρωά του τον οποίο αφήνει να εξελιχθεί όπως θέλει, να αποφασίσει για τις συνέπειες και την προσέγγισή του σε αυτήν την καταχρηστική σχέση. Το δεύτερο μεγάλο τραύμα που άφησε ισχυρά ίχνη στον ψυχισμό του ήταν η εγκατάλειψή του από τη σύζυγό του Αλίσσα. Την άνοιξη του 1986 και ενώ  το ραδιενεργό σύννεφο του Τσέρνομπιλ προκαλούσε φόβο και τρόμο στην Ευρώπη, η Αλίσσα εγκατέλειψε όχι μόνο τον Ρόλαντ αλλά και τον επτά μηνών γιό τους για να κυνηγήσει τις συγγραφικές της φιλοδοξίες, αφήνοντας πίσω της μόνο ένα λιτό σημείωμα. Στα χρόνια που ακολούθησαν, προκειμένου να επικεντρωθεί στην καριέρα της, απέφυγε κάθε επαφή με την οικογένεια που εγκατέλειψε και μάλιστα έδιωξε αγενώς τον γιο της από την πόρτα της όταν εκείνος προσπάθησε πολύ αργότερα να τη συναντήσει. Εκτός από αυτά τα δύο κρίσιμα συμβάντα της ζωής του που εξακολουθούν να στοιχειώνουν τα όνειρά του ακόμη και αρκετά χρόνια αφότου συνέβησαν, η μνήμη του Ρόλαντ επιστρέφει παράλληλα και σε περιστατικά σχετικά με τον γάμο των γονιών του, τα ετεροθαλή αδέλφια του, τις σχέσεις που δημιούργησε, τους φίλους και τους συνεργάτες του, όλα συνυφασμένα με τα σπουδαιότερα συμβάντα των τελευταίων εβδομήντα ετών. Ο ψυχρός πόλεμος, η εποχή της Θάτσερ στην Βρετανία, η πτώση του τείχους του Βερολίνου, το AIDS, οι επιθέσεις της 11ης Σεπτεμβρίου, το Brexit, ακόμη και τα λοκντάουν του Covid γίνονται το φόντο για την αναδρομή του Ρόλαντ μαζί με αρκετές λογοτεχνικές αναφορές που αναφέρονται με τη μορφή του προγράμματος ανάγνωσης που ξεκινά για να καλύψει τα κενά στην επίσημη εκπαίδευσή του. ‘Τα πρώτα δέκα χρόνια της ζωής μου, πρώτα στη Σιγκαπούρη, στο ενδιάμεσο των μεταθέσεών του στην Αγγλία και αργότερα στην Τρίπολη, πέρασα από πέντε έξι δημοτικά σχολεία και άλλα τόσα σπίτια σε διαφορετικές χώρες, εξοπλισμένα με τα πανομοιότυπα είδη του στρατού, από καναπέδες και κουρτίνες μέχρι μαχαιροπίρουνα και χαλιά. Κι έπειτα μπήκα σε οικοτροφείο, που δεν ήταν σπίτι. Παράτησα νωρίς το σχολείο κι έκανα τις πιο ετερόκλητες δουλειές. Δεν έχω ρίζες. Στην οικογένειά μας δεν υπήρχαν πεποιθήσεις, δεν υπήρχαν αρχές, δεν υπήρχαν ιδέες που τις εκτιμούσαμε και τις σεβόμασταν.’ Η ζωή του ξεδιπλώνεται με όλες τις δοκιμασίες της, τις αβύσσους και τις χαμένες ελπίδες γύρω από το ερώτημα του τι τελικά συνιστά μια ολοκληρωμένη ύπαρξη. Αναρωτιέται γιατί ως πιανίστας που όλοι περίμεναν ότι θα γινόταν ένας διεθνούς φήμης σολίστ δεν κατάφερε να φτάσει πολύ πιο πέρα ​​από το εστιατόριο ενός μέτριου ξενοδοχείου στο Λονδίνο όπου έπαιζε τζαζ μελωδίες για τους πελάτες που γευμάτιζαν; Γιατί το όνειρό του να γίνει διάσημος ποιητής τελείωσε με ανέμπνευστους στίχους που έγραφε για τυποποιημένες ευχετήριες κάρτες; Γιατί οι σχέσεις του δεν είχαν διάρκεια; Γιατί δεν επιδίωξε ένα καλύτερο σπίτι αφού αυτό στο οποίο έμενε δεν του άρεσε; Τι έφταιξε τελικά; Η σκιά που έριξαν στη ζωή του οι γονείς του, η σεξουαλική κακοποίηση που βίωσε στην εφηβεία του, η εγκατάλειψη από τη γυναίκα του, η μήπως η μεταπολεμική γενιά στην οποία ανήκε που δεν γνώρισε πόλεμο και στερήσεις και αφέθηκε να παρασυρθεί από τους ανέμους της Ιστορίας, να βιώσει τον καταναλωτισμό, τη σεξουαλική επανάσταση και την τεχνολογική ανάπτυξη; Αλλά η ιστορία που αφηγείται ο ΜακΓιούαν στα ‘Μαθήματα’ είναι και  μια ιστορία για την οικογένεια και για την αγάπη. Ο Ρόλαντ μέσα από τα θραύσματα των αναμνήσεών του εμφανίζεται συγκινητικά ευάλωτος αλλά κι ένας άνθρωπος που παρά τις ματαιώσεις και τους ελλιπείς στόχους δεν έχασε ποτέ την δική του ηθική, τη δική του ανθρωπιά. Υπάρχουν στιγμές που ο αντιήρωας γίνεται ήρωας στα μάτια του αναγνώστη -το μεγάλωμα του Λόρενς, η ωραία σχέση που δημιούργησε με τον γιό του, η ευαισθησία του απέναντι στους ηλικιωμένους γονείς του, η αντιμετώπιση των ασθενειών των κοντινών του ανθρώπων ακόμη και η λεπτή επίλυση των κινήτρων όσων των πλήγωσαν. Ισχυρά όμως είναι και τα μηνύματα  για τη  συγχώρεση, την αποδοχή αλλά και τη συμφιλίωση με τα γηρατειά, τότε που η ματαιοδοξία δεν έχει άλλη επιλογή. Τότε που κάποιος φτάνει να παραδεχτεί ότι δεν θα αποκτήσει περισσότερα από αυτά που έχει είτε είναι αποδοχή, έρωτας, γνώσεις, επιτυχία ή ελευθερία. Τότε που κλείνει τους λογαριασμούς του με τα σκαμπανεβάσματα,  τις παρεξηγήσεις, τη συνειδητοποίηση της  ανεπάρκειάς του και όπως ο Ρόλαντ παραδέχεται ότι ‘δεν είχε μάθει τίποτα στη ζωή του και ποτέ δεν θα μάθαινε’. http://passepartoutreading.gr/