Τα εμβούτια και πως να μήν τα εμβλέξετε
(Από χρονογραφήματα του Βάρναλη από το 1950)
Από το ιστολόγιο του Νίκου Σαραντάκου "οι λέξεις έχουν τη δική τους ιστορία"
Κοίταζα τις προάλλες κάτι χρονογραφήματα του Βάρναλη από το 1950, και είδα ένα που με έκανε να γελάσω, και που έχει και γλωσσικό ενδιαφέρον, οπότε σκέφτηκα να το μετατρέψω σε άρθρο.
Την αφορμή για το χρονογράφημα την έδωσε η επιστολή ενός «υπερεθνικόφρονος» στις εφημερίδες, στις οποίες ο επιστολογράφος διαμαρτύρεται επειδή σε πολλές εφημερίδες δημοσιεύτηκαν φωτογραφίες αθλητριών, στις οποίες φαίνονταν «τα εμβούτιά των».
Παίρνοντας αφορμή από αυτόν τον αστειότατο «εξευγενισμό» που μετέτρεψε τα μπούτια σε «εμβούτια», και από τον νεολογισμό «υποεμβούτιος», ο Βάρναλης αναπτύσσει το γράμμα του καθαρευουσιάνου εθνικο(παρά)φρονα χρησιμοποιώντας διαρκώς λέξεις που αρχίζουν από μπ-, τις οποίες βέβαια μετατρέπει κατά τον ίδιο τρόπο.
Παραθέτω λοιπόν το χρονογράφημα κι ύστερα σχολιάζω. Δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα Προοδευτικός Φιλελεύθερος στις 19 Ιουλίου 1950.
Για να μην το μπερδέψετε, όλο το κείμενο μετά τα πρώτα εισαγωγικά, δηλ. από το «Είναι να μη φρίξομεν» και μετά, είναι τρολιά (avant la lettre) του Βάρναλη.
Περί εμβουτίων κλπ.
Υπερεθνικόφρων κύριος ζητεί να διώκονται επί προσβολή των δημοσίων ηθών, οι εφημερίδες, που δημοσίευσαν «εικόνας κορασίων ΜΑΣ (αθλητριών είτε των κατά θάλασσαν είτε των κατά ξηράν αγωνισμάτων) «σχεδόν γυμνών με όλα τα εμβούτιά των και τα στήθη των γυμνά άνευ φύλλων συκής… Εφρυάξαμεν προ ημερών, όταν μας υπέδειξεν τοιαύτην εικόνα κορασίου καθημένου με λυγισμένους τους πόδας, ώστε να υποπροβάλλει μια σκανδαλωδεστάτη ύποπτος υποεμβούτιος εικών»!
Είναι να μη φρίξομεν όχι μόνον δια τας γυμνάς εικόνας, αλλά και δια τας ζωντανάς; Βλέπομεν καθ’ εκάστην, και κατά μείζονα λόγον τας Κυριακάς, πλήθος κορασίων ΜΑΣ σχεδόν γυμνών να συλλούονται μετά γυμνών επίσης νέων, εις τα λεγόμενα «εμβαίνια μίξτια» και να υπτιάζουσιν επί της άμμου τα «εμβάνικα» «εμβοϊά» των απέναντι του «εμβουγαζίου» υπό τας θωπείας της «εμβουκαδούρας» και υπό τα όμματα των «εμβανιστών», οίτινες επί τω θεάματι γίνονται «εμβαρούτια».
Και είναι ηλικίας 16-20 ετών αι νέαι, («εμβουβούκια» δηλαδή) και οι νέοι ομοίως («εμβέβηδες» ακόμη»!).
Πώς οι «εμβουζοκέφαλοι» γονείς επιτρέπουν αυτήν την έκλυσιν των ηθών και δεν «εμβλοκάρουν» αιφνιδίως να συνετίσουν μ’ εν γενναίον σουλτάν ̶ μερεμέτιον τα εξεσιπωμένα αυτά «εμβαστάρδικα»; Δεν έχουν «εμβέσσαν»! Έχει τόσον «εμβατίρει» η ιερά ελληνική οικογένεια; Αι καλαί προμάμμαι μας (ναι, εκείναι οι «εμβαβόγραιαι»!) δεν ελούοντο ποτέ, δια να μην ίδει, πολλώ μάλλον ψαύσει, το αγνόν σώμα των ουδέ ο «εμβάτης». Και ενεδύοντο, και εξεδύοντο όπισθεν του «εμβερδέ»!
Και να ήταν μόνον τα «εμβούτια» και τα «υποεμβούτια»! Είναι γυμνά και τα «εμβαζάκιά» των και αι «παρεμβαζάκιοι φουρτούναι» των. Τα βλέπεις και μένεις «εμβοκάλα»!
Τοιαύτα αναιδή θεάματα βλέπει τις καθημερινώς. Αλλά βλέπει και έτι χείρονα. Γυμνά κοράσια και γυμνοί έφηβοι κάθηνται εις τα «εμβάρια» των λουτρών, πίνουσι χασκογελώντα και «εμβιρβιλομάτικα» άφθονους «εμβίρας», αληλιμμένα «εμβριγιαντίνην» και ανταλλάσσοντας ευφυολογήματα ̶ «εμβούρδας» δηλαδή.
Και την εσπέραν, αφού επί τέλους ενδυθώσιν, επιστρέφουσιν κατά ζεύγη εις τον οίκον των διά του λεωφορείου καθήμενα ενηγκαλισμένα, με το «εμβούτιον του ενός» επί του «εμβουτίου» του άλλου και αδιαφορούντα δια το νοήμον κοινόν, με ανοικτάς τα «εμβλούζας» των, ώστε να βλέπει ο ακούσιος θεατής και τα «εμβιβίκια» του στήθους των.
Και δεν τα περιμένει εις την θύραν ο «εμβαβάς» των με το «εμβάμ – τερλελέ» του γηραιού συνταξιούχου να τ’ αρχίσει εις το «εμβόξιον» ̶ πού σε πονεί και πού σε σφάζει! – και να λάβει και την ψαλίδα να τους κόψει τας «εμβούκλας» των! Με τοιούτον πατρικόν «εμβοναμάν» θα συνετίζοντο αυθωρεί τα «εμβαβέσικα» θυγάτριά των και η Αιδώς θα είχεν αποκατασταθεί εις την Γην αυτήν του Πυρός!
Αλλ’ αφού, δυστυχώς, οι γονείς αδιαφορούσι, θα έπρεπε να περιέρχεται καθημερινώς τας παραλίας ο «εμβόγιας» να περισυλλέγει αυτά τα λελυσσασμένα οντάρια και να τα υποχρεώνει να κάθονται εις στήλην «εμβουζίου» δια να καταπραΰνονται. Και τότε θα εξηφανίζοντο εντελώς ή θα περιορίζοντο κατά πολύ αυτά τα «εμβόλικα» θεάματα!
Αλλά το χειρότερον είναι ότι τα εκλεγόμενα ταύτα κοράσια συνοδεύονται συνήθως υπό παρηλίκων κυρίων τους οποίους συνιστώσιν εις τας φίλας των ως «εμβάρβας» των, ενώ ασφαλώς πρόκειται περί «εμβήκτου».
Πώς να μη φρίξωμεν και αύθις; Αλλά τι ποιητέον; Θα άδωμεν μόνον «εμρέδ’ εμβέρδε κι εμβερδέ κι εμβερδεμένον μ’ έχεις»; ή πας γνήσιος πολίτης θ’ αρπάζει το «εμβαστούνιον» και θα «εμβερδαχίζει» αυτάς τας νεαράς υπάρξεις ως τιμωρός «Εμβαβούλας»;
Καταγράφω όλες τις λέξεις που αρχίζουν από μπ- και που τις εξευγενίζει σατιρικά ο Βάρναλης και δίνω σύντομες ετυμολογικές πληροφορίες.
- εμβαίνια μίξτια: μπαιν μιξτ, γαλλικό δάνειο (αντιδάνειο στο πρώτο σκέλος από το βαλανείον)
- εμβάνικα: μπάνικα. Ετυμολογία αμφισβητούμενη, αφού δεν νομίζω να προέρχεται από το μπάνιο, όπως λένε τα λεξικά.
- εμβόια: τα μπόγια, από το μπόι, τουρκικό δανειο.
- εμβουγάζι: το μπουγάζι, τουρκικό δάνειο.
- εμβουκαδούρα: η μπουκαδούρα, βενετικό δάνειο (sbocadura)
- εμβανιστής: ο μπανιστής, βλ. 2.
- εμβαρούτια: το μπαρούτι, τουρκικό δάνειο, αντιδάνειο από πυρίτις.
- εμβουβούκια: μπουμπούκι, ίσως από το αρχ. βομβύκιον
- εμβέβηδες: μπέμπηδες, από το αγγλ. baby λένε τα λεξικά.
- εμβουζοκέφαλοι, πιο σωστά «εμβουζουκοκέφαλοι» δηλ. μπουζουκοκέφαλοι, από τουρκ. bozuk.
- εμβλοκάρουν: μπλοκάρω, από ιταλ. bloccare.
- εμβαστάρδικα: μπαστάρδικα, από ιταλ. bastardo (ίσως ανάγεται σε ελληνική λέξη).
- εμβέσσα: μπέσα, αλβανικό δάνειο.
- εμβατίρει: μπατίρει, τουρκικό δάνειο.
- εμβαβόγραιαι: μπαμπόγριες, σλαβικό δάνειο στο πρώτο σκέλος
- εμβάτης: ο μπάτης, αμφιλεγόμενης ετυμολογίας (ή από καταλανικά, ή από τουρκικά, ή πράγματι από το εμβάτης).
- εμβερδές: ο μπερντές, τουρκικό δάνειο.
- εμβαζάκια: τα μπατζάκια, τουρκικό δάνειο.
- εμβοκάλα: η μπουκάλα, βενετικό δάνειο, αντιδάνειο από το βαύκαλις.
- εμβάρια: τα μπαρ, αγγλικό δάνειο.
- εμβιρβιλομάτικα: μπιρμπιλομάτης, αμφιλεγόμενης ετυμολογίας στο πρώτο σκέλος, μάλλον τουρκικό δάνειο.
- εμβίρας: μπίρα, ιταλ. δάνειο.
- εμβριγιαντίνη: μπριγιαντίνη, γαλλ. δάνειο, αντιδάνειο από βήρυλλος.
- εμβούρδας: μπούρδες, γαλλ. δάνειο.
- εμβλούζας: μπλούζες, γαλλικό δάνειο.
- εμβιβίκια: μπιμπίκια, αβέβαιου ετύμου.
- εμβαβάς: ο μπαμπάς, τουρκικό δάνειο.
- εμβάμ-τερλελέ: το μπαμ-τερλελέ, τουρκικό δάνειο όπως είχαμε καταλήξει.
- εμβόξιον: το μποξ!, αγγλικό δάνειο.
- εμβούκλας: οι μπούκλες, δάνειο από τα γαλλικά ή βενετικά.
- εμβοναμάν: ο μποναμάς, δάνειο από τα βενετικά.
- εμβαβέσικα: μπαμπέσικα, δάνειο από τα αλβανικά.
- εμβόγιας: ο μπόγιας, δάνειο από τα ιταλικά/βενετικά, αντιδάνειο από το βοεία.
- εμβουζίου: μπούζι, δανειο από τα τουρκικά.
- εμβόλικα: μπόλικα, δάνειο από τα τουρκικά.
- εμβάρβας: μπαρμπάδες, δάνειο από τα βενετικά.
- εμβήκτου: μπήχτης, από τα αρχαία.
- εμβερδεμένον: μπερδεμένος, από το εν+περιδέω, *εμπεριδένω. Το τραγούδι λέει «μπέρδε και μπέρδε και μπερδέ και μπερδεμένο μ’ έχεις»
- εμβαστούνιον: το μπαστούνι, από τα ιταλικά, μάλλον αντιδάνειο από το βαστάζω.
- εμβερδαχίζει: μπερνταχίζει, ρίχνει μπερντάχι, τουρκικό δάνειο.
- εμβαβούλας: ο μπαμπούλας, νηπιακή λέξη.
Ώστε συν μία τεσσαράκοντα (αν δεν μου ξέφυγε καμία) είναι οι λέξεις που αρχίζουν από μπ και που τις έχει κωμικά ευπρεπίσει ο Βάρναλης, ενώ επίσης έχει «μεταφράσει» και καναδυό ακόμα λαϊκές λέξεις, όπως σουλτάν μερεμέτιον, εξεσιπωμένα (= ξετσιπωμένα!).
Λείπουν από τον κατάλογο τα… εμβούτια. Κι αυτή η λέξη, το μπούτι εννοώ, είναι τουρκικό δάνειο, από το but.
Αλλά και οι περισσότερες λέξεις του καταλόγου είναι δάνειες. Υπάρχει εξάλλου το δόγμα ότι «από μπ, γκ και ντ δεν αρχίζει ελληνική λέξη» -εννοώντας λέξη ελληνικής ετυμολογίας- αλλά ούτε αυτό είναι απόλυτα σωστό. Κάποιοι ανόητοι μάλιστα είχαν ξεκινήσει… εκστρατεία για να αποβληθούν από την ελληνική γλώσσα οι βάρβαροι φθόγγοι μπ, γκ και ντ (δείτε παλιότερο άρθρο).
Στην αρχή των λέξεων η αρχαία γλώσσα δεν είχε μπ, γκ και ντ επειδή για τους φθόγγους αυτούς χρησιμοποιούσε τα γράμματα β, γ, δ. Κι επειδή η προφορά άλλαξε, όσες λέξεις σημερινές αρχίζουν από μπ, γκ ή ντ είτε είναι δάνεια είτε έχουν προκύψει από αποκοπή (μπορώ, γκαστρωμένος, ντύνομαι) ή από λέξεις που άρχιζαν από π,κ,τ λόγω συμπροφοράς με το άρθρο (τον πιστικό – τον μπιστικό – ο μπιστικός) ή με άλλο πιο περίπλοκο τρόπο.
Ο εξευγενισμός της λέξης «μπούτια» σε «εμβούτια», που τον κοροϊδεύει και δίκαια ο Βάρναλης είναι κωμικός, αλλά ο μηχανισμός είναι υπαρκτός, π.χ. στην «εμβαλωματική» λύση. Ο λόγος που είναι κωμικά τα εμβούτια δεν είναι μόνο ή τόσο ότι αποφεύγεται το μπ αλλά ότι αν κάποιος θέλει να αποφύγει τη δάνεια (ή τη λαϊκή) λέξη δεν θα φορέσει χλαμύδα στα μπούτια αλλά θα τα πει «μηρούς».
Ένας αλλος τροπος για «εξευγενισμό» σε λέξεις που αρχίζουν από μπ- είναι η τροπή σε β-, που το παρατηρούμε συχνά σε επώνυμα, π.χ. Βακάλης, Βαξεβάνης. Αλλά και η μπόμπα έγινε βόμβα.
Δυστυχώς, δεν μπόρεσα να βρω την πρωτότυπη επιστολή του υπερεθνικόφρονα (δεν έψαξα και πολύ, για να πω την αλήθεια) ούτε τη φωτογραφία του κορασίου που καθόταν με λυγισμένα τα πόδια, με την «υποεμβούτιο εικόνα» που τόσο τον ερέθισε. Στις αρχές Ιουλίου 1950 όμως είχαν γινει οι Πανελλήνιοι αγώνες γυναικών, οπότε ίσως εκεί πάρθηκε η ένοχη πόζα. Από τη διοργάνωση αυτή, και απο την εφημερίδα Προοδευτικός Φιλελεύθερος (3.7.1950), μια φωτογραφία εποχής.
Προσθήκη:
Φίλος του ιστολογίου μάς έστειλε και άλλη φωτογραφία, από κολυμβητικούς αγώνες, στην οποία πράγματι υπάρχει «κοράσιον καθήμενον με λυγισμένους τους πόδας, ώστε να υποπροβάλλει μια σκανδαλωδεστάτη ύποπτος υποεμβούτιος εικών». Δεν αποκλείω να είναι αυτή που, όπως μάς γράφει, «ημβορεί να εκόλασεν τον μβαμβόγερον».
Από το ιστολόγιο του Νίκου Σαραντάκου "οι λέξεις έχουν τη δική τους ιστορία"
