 Πριν από τέσσερα χρόνια είχα παρουσιάσει από το ιστολόγιο το περιοδικό Φραγκέλιο (με κ, εσκεμμένα) που το εξέδιδε το 1927-29 ο Νίκος Βέλμος (1890-1930).
Πρόσφατα, από τον εκδοτικό οίκο Φαρφουλάς κυκλοφόρησαν δύο εκδόσεις σχετικές με τον Βέλμο. Αφενός, σε αναστατική επανέκδοση κυκλοφόρησε ο πρώτος τόμος του "Φραγκελίου". Και παρόλο που το περιοδικό είναι σχετικά εύκολο να το βρείτε σε ηλεκτρονική μορφή, θα σας πρότεινα να δείτε και την έντυπη επανέκδοση, το χαρτί έχει άλλη χάρη ιδίως για εκδόσεις που ξεχωρίζουν από την αισθητική τους.
Αφετέρου, εκδόθηκε η μελέτη του Νίκου Λογοθέτη "Νίκος Βέλμος (1890-1930). Ο γυιος (sic) της απωλείας", που είναι μια λεπτομερέστατη βιογραφία και εργογραφία της σημαντικής αυτής μορφής του μεσοπολέμου.
Αυτή την έκδοση θα παρουσιάσω σήμερα.
Κρητικής καταγωγής αλλά γέννημα θρέμμα Πλακιώτης, ο Βέλμος γεννήθηκε το 1890 στην οδό Ναυάρχου Νικοδήμου 21. Μικρό παιδί γνωρίστηκε με τον ηλικιωμένο Εμμανουήλ Ροΐδη ενώ δωδεκάχρονος παράτησε το σχολείο, άρχισε να αλητεύει και να συναναστρέφεται ανθρώπους του υποκόσμου. Δοκίμασε το χασίς, συνελήφθη για κλοπή και φυλακίστηκε. Στα 14 εγκατέλειψε την αλήτικη ζωή και έναν χρόνο αργότερα έκανε τα πρώτα του βήματα στη σκηνή του θεάτρου. Το 1906 έγινε μαθητής του μεγάλου ηθοποιού Θωμά Οικονόμου, και με τη δική του καθοδήγηση αυτομορφώθηκε. Το 1908 παρουσίασε τα πρωτα του λογοτεχνικά έργα στο περιοδικό Ελλάς, ενώ στα επόμενα χρόνια άρχισε να συχνάζει σε λογοτεχνικές παρέες ακολουθώντας παράλληλα την καριέρα του ηθοποιού.
Στο νοεμβριανό πογκρόμ του 1916 φυλακίστηκε από τους βασιλόφρονες, ενώ από το 1919 στρέφεται προς τον αναρχισμό και τον κομμουνισμό. Συμμετέχει στον κύκλο του "Μπάγκειου", εκδίδει βιβλία, συνδέεται φιλικά με τον Στρατή Δούκα και το 1927 εκδίδει το περιοδικό Φραγκέλιο, όπου υμνούσε τους ταπεινούς και τους καταφρονεμένους και έκανε αμείλικτη επίθεση στους πλούσιους και στο κράτος τους, στους πολιτικούς και τους δεσποτάδες, στους κρατικοδίαιτους διανοούμενους, ενώ εγκωμίαζε τους «ασπούδαχτους» καλλιτέχνες και τους λογοτέχνες που πέθαναν φτωχοί ή παραγνωρισμένοι. Τακτικοί συνεργάτες του περιοδικού ήταν ο αλητογράφος Κύπριος ποιητής Τεύκρος Ανθίας, ο Αναστ. Δρίβας, ο Στρατής Δούκας.
 Καθώς ο Βέλμος ήταν και σκιτσογράφος, μεγάλο μέρος της ύλης του περιοδικού ήταν στραμμένο στη ζωγραφική και τη γλυπτική. Το 1928 ίδρυσε το "Άσυλο τέχνης" στο σπίτι του, όπου διοργάνωνε εκθέσεις. Το 1928 προσβλήθηκε από δάγκειο και το 1930 πέθανε από νεφρική ανεπάρκεια.
Ο Βέλμος δεν έκρυβε την ομοφυλοφιλία του, ενώ εκτόξευε τα αναρχικά του συνθήματα κατά των πάντων, χωρίς να λογαριάζει κανέναν: "Μίσησε τους βασιλιάδες. Κι όλους μαζί να τους στίψεις δεν βγάζεις ούτε έναν ζητιάνο"
"Μίσησε τη σημερινή δικαιοσύνη, που είναι η μασκαρεμένη αδικία".
"Αγάπησε τους κλέφτες των πλουσίων, που έκαναν την κλοπή νόμο και δόξα".
"Αγάπησε όσους μισούνε τους παπάδες, όσους καίνε τις εκκλησίες, τα μπορντέλα των παπάδων· όσους φτύνουν τους σταυρούς".
"Ο κομμουνισμός είναι πάνω κάτω έναν με τον αληθινό χριστιανισμό". "Είμαι αναρχικός, δηλαδή χριστιανός".
Το βιβλίο του Λογοθέτη περιέχει, πέρα από τα βιογραφικά και τη συνοπτική έκθεση των απόψεών του, και πλήρη εργογραφία του Βέλμου, αλλά και το παραστασιολόγιό του, δηλαδή κατάλογο όλων των παραστάσεων στις οποίες συμμετείχε ο ηθοποιός Ν. Βέλμος. Υπάρχει και (κάπως συνοπτικό) επίμετρο με απάνθισμα από το έργο του Βέλμου.
Κάτι πολύ σημαντικό είναι ότι ο Λογοθέτης ανασκευάζει επίσης διάφορους μύθους που έχουν πλαστεί για τον Βέλμο, όπως π.χ. για τον θάνατό του. Αλλά θα δώσω τον λόγο στον ίδιο:
Ο θάνατος του Βέλμου
Και ενώ ο Βέλμος στην ηλικία των σαράντα χρόνων βρισκόταν σε πλήρη ακμή, πεθαίνει χωρίς κανείς να το περιμένει στις 6 Ιουλίου 1930 από ουραιμία συνεπεία υποχρονίας νεφρίτιδας. Είχε προσβληθεί από δάγγειο πυρετό στη μεγάλη επιδημία του 1928 και η νόσος τού είχε προκαλέσει μεταλοιμώδη νεφρίτιδα, που εξελίχθηκε σε υποχρονία μορφή. Στις περιπτώσεις αυτές ο θάνατος επέρχεται μετά από 2-3 χρόνια. Με άλλα λόγια, η μοίρα του Βέλμου είχε προδιαγραφεί από το 1928.
Γύρω από την αιτία του θανάτου του υπάρχει μια μικρή μυθολογία. Κατά την οικογένειά του, ο θάνατος οφειλόταν σε τροφική δηλητηρίαση. Εξήντα χρόνια μετά, ο Λεωνίδας Χρηστάκης στο βιβλίο του Ιστορία της αλητείας (1991) μυθοποίησε την εκδοχή της δηλητηρίασης, αποδίδοντας μάλιστα το προϊόν της μυθοποιίας του στον Στρατή Δούκα. Γράφει:
«[...]Ακόμη, ο Βέλμος δεν χώνευε τον Ιωάννη Μεταξά, από την εποχή που ήταν υπουργός Μεταφορών, το 1926. Έγραφε στο Φραγκέλιο ότι είναι “γαϊδούρι”, γι’ αυτό του έδωσαν αυτό το Υπουργείο! Κατά τον Στρατή Δούκα πάντα, ο Μεταξάς δεν του το συγχώρεσε ποτέ αυτό. Όταν έγινε αργότερα υπουργός Στρατιωτικών, του έστειλε έναν όμορφο παιδαρά στρατιώτη (κρυφά φυσικά) σαν επιβήτορα. Πήγανε εκδρομή στα Παλούκια της Σαλαμίνας και εκεί ο ψευτοεραστής του έριξε δηλητήριο στο φαγητό. Τον έφεραν κακήν κακώς στην Αθήνα, όπου πέθανε στο σπίτι του Δοΰκα, στην οδό Ρηγίλλης, στην αγκαλιά του[...]».
Όλα αυτά βέβαια δεν είναι σοβαρά, αφού οι ανακρίβειες που περιέχουν είναι εξώφθαλμες. Ο I. Μεταξάς ήταν μεν υπουργός Συγκοινωνιών από 4 Δεκεμβρίου 1926 έως 14 Δεκεμβρίου 1927 στην κυβέρνηση του Αλέξανδρου Ζαΐμη, όχι όμως και υπουργός Στρατιωτικών το 1930, αφού τότε κυβερνούσε ο Ελευθέριος Βενιζέλος. Ακόμη, ο Βέλμος δεν πήγε εκδρομή στη Σαλαμίνα με τον υποτιθέμενο επιβήτορά του αλλά στα Μέγαρα με τον Στρατή Δούκα· ούτε και πέθανε στο σπίτι του της οδού Ρηγίλλης, αφού ο Δούκας έμενε τότε σε άλλη συνοικία της Αθήνας. Άλλωστε, τα πράγματα τα είχε εκθέσει από το 1976 ο ίδιος ο Στρατής Δούκας στα Ενθυμήματα από δέκα φίλους μου, όπου γράφει:
"Ο θάνατός του δεν προήλθε από τροφική δηλητηρίαση, όπως ισχυρίσθηκαν οι δικοί του. Ο Βέλμος στον δάγκειο είχε χτυπηθεί στα νεφρά. Και χωρίς να το υποπτεύεται εξακολουθούσε να πίνει. Η συνεχής οινοποσία της εκδρομής, το κρύωμα μέσα στο βαπόρι, του επέφεραν την κρίση και τον θάνατό του από ουραιμία".
Στο βαπόρι, επειδή το 1930 μπορούσες να πας και ατμοπλοϊκώς από την Πάχη στον Πειραιά. Και αφού θυμώσουμε με τον προχειρογράφο Χριστάκη, που εφεύρε επιβήτορες επειδή αλλιώτικα δεν μπορούσε να διηγηθεί μια εντυπωσιακή ιστορία, ας δούμε πώς περιγράφει ο νεαρός Βέλμος τα στερνά του Εμμ. Ροΐδη, σε ένα κείμενο που έχει και μικροφιλολογικό μυστήριο, αφού η πρώτη δημοσίευση λανθάνει -ενώ έχει σωθεί μόνο αναδημοσίευση στη Βραδυνή το 1955.
ΑΠ' ΤΗ ΖΩΗ ΕΝΟΣ ΑΦΟΡΕΣΜΕΝΟΥ
Τα στερνά του Εμμανουήλ Ροΐδη
Μια μέρα στενοχωρηθήκαμε για τον αμίλητο γέρο, που αγαπούσε τα κολοκύθια ψημένα στο φαγί του, και στενάξαμεν από έκπληξη και μεις.
Είχε κάψει το παντελόνι του. Κρατούσε το τσιγάρο μέσα στο τραμ και κατά λάθος το έριξε στην ομπρέλα. Στο παντελόνι μια τρύπα μικρή άνοιξε, που ’καψε και το κρέας του μαζί.
—Τον κακομοίρη!
—Ακούς, ο Μητροπολίτης τον αφόρεσε.
—Όλα τα πληρώνει!
—Οι αμαρτίες βλέπεις.
Το φορούσε μπαλωμένο. Ένας πλούσιος, που σα στοιχειό τους δρόμους παίρνει και φοβίζει τα παιδιά. Ο Ροΐδης.
[...] Έπειτα την άλλη μέρα, με την ομπρέλα στα χέρια, αδύνατος, ωχρός, κουρασμένος, να γυρίζει στις έξι πάντοτε, την ώρα που εσήμαινε τ’ ωρολόγι της Ρωσικής Εκκλησίας, να προσπερνά σαν αφηρημένος το σπιτόθυρό του και να ξαναγυρνά, ν’ ανεβαίνει τη σκάλα χωρίς να χαιρετά κανένα γείτονα, ενώ η μητέρα του ήταν τόσο καταδεχτική.
Εμείς να φεύγουμε σαν φοβισμένα πουλιά, αφήνοντας στην είσοδο του σπιτιού του τα παιγνίδια μας, τους βώλους μας, τα πεντόβολά μας. Αυτός ν’ ανεβαίνει την πέτρινη κλίμακα της κάμαρας ήσυχος, σκεπτικός, μελαγχολικός και σε κάθε σκαλοπάτι ολόκληρα δευτερόλεπτα να σταματά. Τα παιγνίδια μας να φοβούμαστε να τα πλησιάσουμε. Να τον βρίζουμε μέσα μας, χωρίς να ξέρουμε το γιατί, ή να τρέμουμε τον άνθρωπο, επειδή τα κόκκινα κι αραιά γένια του έκαναν τη μορφή του πιο σκεπτική, με τα μεγάλα και στεφανωμένα από κούραση μάτια του. Να τον φοβούμαι και γω. Που κάθε μεσημέρι με τη σάκα στα χέρια κρατώντας δυο αυγά φρέσκα και θερμά, και...
Κτυπούσα τη θύρα. Μια σιγανή φωνή με καλούσε. Του Ροΐδη. Έμπαινα.
Καθισμένος στην πολυθρόνα, χωμένος σ’ αυτή, μ’ ένα βιβλίο στα χέρια, δετό και παλιωμένο πάντοτε. Γυρνούσε και με κοίταζε. Αισθανόμουν μια ταπείνωση, που μια ντροπή τη δημιουργούσε στην ψυχή μου.
- Έφερα τ' αυγά σας.
Δεν μ' απαντούσε. Δεν άκουγε. Του μιλούσα σιγά. Αισθανόμουν μια λύπη σ' αυτόν. Κουφός, άρρωστος, γέρος. Στ' αυτιά μου τα λόγια της γειτονιάς και προ πάντων του αδελφού μου άκουγα.
- Είναι αφορεσμένος.
- Τι αμαρτία!
[...]
Γύρισα σπίτι. Ρώτησα. Η αδελφή μου άρχισε να μου λέγει:
- Ήταν μεσημέρι του Άι Γιαννιού. Έβρεχε. Είχα ανεβεί και γω απάνω. Ο Ροΐδης ωχρός, πιο πολύ σκελετωμένος, αμίλητος σαν τάφος. Ήταν οι συγγενείς του, οι γνωστοί του. Η μητέρα του εκεί. Την καημένη! Μια θλίψη στο πρόσωπό της, το αγνότατο και αγγελικό, ήταν ζωγραφισμένη. Ήρθεν η ώρα, η στιγμή, το δευτερόλεπτο του θανάυου να τινάξει το σώμα του νεκρού. Η μητέρα του ακίνητη, μελαγχολική, θλιμμένη.
- Αμετάλαβος! Ω, Θεέ μου.
Τους ένευσε να τον πάρουν από κει. 'Εδειξε τη βιβλιοθήκη. Τον σήκωσαν από την κλίνη του θανάτου.
Προσεκτικά τον καθίσαν εμπρός στο ερημητήριό του. Ύψωσε τα μάτια του, κοίταξε πεθαμένα γύρω τα βιβλία, νεκρρά σαν κι αυτόν να στέκουν. Ένα χαμόγελο χαράχτηκε στο πρόσωπό του και έσβησε στης ζωής του τον χαρούμενο τόπο, που τόσα τραγούδια σοφά άκουσε κατά τα μακρά έτη της ζωής του
(περί το 1910)
Ο Ροΐδης πέθανε το 1904, στα 68 του χρόνια, ενώ ζούσε ακόμα υπέργηρη η μητέρα του, η κυρία Κορνηλία το γένος Ροδοκανάκη, που είχε πιαστεί σκλάβα κατά την καταστροφή της Χίου το 1822. Αλλά αυτό είναι ιστορία για άλλο άρθρο.
|
Ένας μονόλογος Σε C- c - c - Αλλαγές
Μήπως ένας Homo Erectus δώσει ποτέ γεννήσει ένα Homo Sapiens - το πρώτο Homo Sapiens; Εξέλιξη δεν λειτουργεί με αυτόν τον τρόπο. Κανένα ζώο δεν μπορεί να δώσει ποτέ γεννήσει απογόνους που δεν ανήκουν στο δικό του είδος του. Δεν υπήρξε ποτέ μια πρώτη ανθρώπινη.
Και όμως: οι άνθρωποι δεν είναι Homo erectus.
Η αλλαγή πρέπει να έχει συμβεί? τα αποτελέσματά της είναι σαφής, αλλά η πρόοδος του αόρατου. Η αλλαγή είναι ένα αποτελεσματικό, εργατικός, διαδικασία non-stop που αποκαλύπτει μόνο τα χέρια του μετά από πολλές γενιές.
Και αν η αλλαγή λειτουργεί σε τέτοιες μετρηθεί, αθέατη, τους τρόπους για την κλίμακα της εξέλιξης, τότε σίγουρα θα πρέπει να λειτουργούν με τον ίδιο τρόπο σε ατομική βάση. Δεν πρέπει να είναι; Ή είναι αυτό ακριβώς κάνει η λογική πλάνη της συγχέει το μακρο με μικρο - κανείς δεν ακολουθούν απαραίτητα την άλλη.
Αλλά η αλλαγή σε ατομικό επίπεδο κάνει βέβαια να συμβεί. Το άτομο που είναι τώρα δεν είναι το ίδιο με το παιδί σας ήταν πως πριν από πολλά χρόνια. Αλλά γιατί όχι;
Το περιβάλλον σίγουρα παίζει ρόλο. Θα ήταν το ίδιο πρόσωπο που είναι τώρα, αν είχε τεθεί στην κορυφή ενός βουνού της κοινότητας, ή στο βάθος ενός τροπικού δάσους; Απίθανος.
Η ιστορία έχει επίσης αντίκτυπο. Θα πρέπει ήδη να αισθάνονται τις αλλαγές η εποχή Trump έχει στις σκέψεις σας, σας τρόπο ζωής και σκέψης. Φανταστείτε αν τέθηκαν κατά τη διάρκεια του Μαύρου Θανάτου. Ή το Ολοκαύτωμα. Ή, κάπως ηπιότερη, κατά τη διάρκεια του Μεσοπολέμου. Αλλαγή θα αλλάζατε με απρόβλεπτους τρόπους.
Αλλά δεν υπάρχουν φυσιολογικές παράγοντες που πηγαίνουν για να κάνετε αυτό που είστε. Εάν διαγνωστεί με μια ασθένεια ή μια ψυχολογική κατάσταση, στη συνέχεια, την προοπτική σας, την προσωπικότητά σας θα είναι σίγουρα, να αλλάξει αναγκαστικά.
Όταν έχουμε να προσαρμοστούν σε τόσα πολλά πράγματα πώς μπορούμε να σταματήσουμε τη δια βίου εξέλιξή μας;
Και θα πρέπει να θέλουμε να;
Με δεδομένη την τεράστια ποσότητα των παραγόντων που επηρεάζουν το πώς μπορείτε να αλλάξετε σε όλη τη ζωή σας, γίνεται στατιστικώς αδύνατο να προβλέψουμε πώς και πότε θα αλλάξει. Εν όψει αυτών των μεγαλοπρεπή πιθανότητες έχουμε εξυπηρετούνται καλύτερα αποστέλλει τις πιθανότητες αδύνατο τυχαιότητα. Αυτό είναι όλο το τυχαίο είναι, (προς το παρόν) δυσανάγνωστο αποδόσεις.
Οι άνθρωποι ασχολούνται με την αλλαγή στην εξίσου ποικίλους τρόπους. Μερικοί το αγκαλιάσει, να αισθάνονται άνετα με το νέο τους εαυτό. Μετά από όλα, η εξέλιξη βοηθά τα είδη να προσαρμοστούν στο νέο περιβάλλον τους, εκείνοι που αλλάζουν πάρα πολύ αργά, να πάει εξαφανιστεί. Άλλοι προσπαθούν να το σταματήσουν. Κάτι που αναγνωρίζουν είναι αδύνατη. Αλλά η προσπάθεια τους ευχαριστεί όλους το ίδιο. Άλλοι εξακολουθούν να προσπαθούν να αντιστρέψουν την αλλαγή. Κλήση αυτό Peter Pan σύνδρομο, αν θέλετε, αλλά μπορεί κανείς πραγματικά να ανακτήσει την παιδική τους ηλικία ή τη νεολαία τους;
Λαμβάνοντας υπόψη το ευρύ φάσμα των πιθανών απαντήσεων είναι επικίνδυνο να συμβουλεύει κανέναν σε οποιοδήποτε συγκεκριμένο μονοπάτι. Η αλλαγή είναι υποκειμενικά και έτσι είναι η στάση μας προς την κατεύθυνση αυτή. Πρέπει όλοι μας να προσαρμόσετε τη δική μας στάση απέναντι στο αναπόφευκτο της αλλαγής. Αλλά πώς μετράμε την επιτυχία των επιλογών μας;
Το μέτρο της αλλαγής είναι η ευτυχία. Είτε προσπαθείτε να αλλάξετε τον εαυτό σας, για να αγκαλιάσουμε την αλλαγή που επιβάλλονται από το εξωτερικό, ή οτιδήποτε άλλο, ξέρετε ότι κάνετε το σωστό πράγμα όταν βρείτε τη ρύθμιση που σας δίνει την πιο ευχαρίστηση. Και με ευχαρίστηση εννοώ καθαρή απόλαυση. Το είδος της ευχαρίστησης που δεν παράγει ρύπανση, δεν υποπροϊόντων. Δεν είναι η ευχαρίστηση που φέρνει πόνο σε άλλους, ή για τον εαυτό σας, σε μακροπρόθεσμη βάση. Κάτι ανάλογο με το άπιαστο «τέλεια ευτυχία».
Αλλά είναι πάντα συγκινητικό να πιστεύω ότι εμείς, αυτά τα ημι-θεϊκό πίθηκοι έχουμε τον εαυτό μας κάνει να είναι, είναι τόσο power-λιγότερο πάνω από τη δική μας προσωπικότητα, τη δική μας μοίρα. Είμαστε ο αγωγός μέσω του οποίου τα διάφορα βασίλεια της ζωής περάσει. Είμαστε επηρεάζεται από τη γεωγραφία, τη φύση, οι παλίρροιες της ιστορίας, η θέληση των άλλων ανθρώπων, οι μηχανορραφίες του σύμπαντος, οι γεννήσεις και τους θανάτους των άλλων συναδέλφων του ανθρώπου πίθηκοι, ακόμη και η απλή χτύπημα των φτερών μιας πεταλούδας που θα μπορούσε να μεταβάλει το ίδιο το καιρός. Είμαστε αβοήθητοι, αλλά γνωρίζουμε ότι είμαστε τόσο, και αναγνωρίζοντας την αδυναμία μας, μας κάνει το πιο ισχυρό είδος One Earth.
Δεν ένας γιατρός ποτέ να σας πω ότι δεν μπορεί να αγωνιστεί ενάντια σε μια ασθένεια, εκτός εάν γνωρίζετε τη φύση της ασθένειας; Ξέρουμε ότι είναι αβοήθητοι, και έτσι, μπορούμε να την καταπολεμήσουμε. Οξύμωρο σχήμα που βρίσκεται στη ρίζα της τη μεγαλύτερη ομορφιά αυτός ο πλανήτης έχει δει ποτέ. Και θα συνεχίσουμε να βλέπουμε. Εφ 'όσον έχουμε επίγνωση της επιρροής του ασυνείδητου στη ζωή μας, η αλλαγή θα πρέπει να απορροφούν σε εμάς κανένα φόβο.
Υπάρχει ομορφιά να βρεθεί στο αναπόφευκτο της αλλαγής.
