ΑΠΟΨΕΙΣ ΕΝΟΣ ΚΛΟΟΥΝ
Ο κεντρικός ήρωας και αφηγητής του βιβλίου ‘Απόψεις ενός κλόουν’ είναι ο 27χρονος Χανς Σνιρ. Το μυθιστόρημα, που δημοσιεύτηκε το 1963 και πυροδότησε θύελλα αντιδράσεων, διαδραματίζεται στη μεταπολεμική Δυτική Γερμανία την εποχή του Αντενάουερ, εποχή η οποία χαρακτηριζόταν από αυστηρές θρησκευτικές και ηθικές αντιλήψεις. Γεννημένος σε μια πλούσια και ισχυρή οικογένεια της ‘ιερής γερμανικής γης’, ο Χανς, φύσει μελαγχολικός και ασυμβίβαστος, έχει αποκηρύξει νωρίς τις συμπεριφορές και τον τρόπο ζωής της οικογένειάς του και έχει επιλέξει να εργαστεί σαν κλόουν, καταστρέφοντας έτσι την δημόσια εικόνα της.
Στο ξεκίνημα της αφήγησης, ο Χανς βρίσκεται κλεισμένος στο διαμέρισμά του, χωρίς δουλειά, χωρίς χρήματα και με τραυματισμένο πόδι. Ο χωρισμός του από την αγαπημένη του Μαρί με την οποία ζούσε επί χρόνια χωρίς να έχουν παντρευτεί, τον έχει καταρρακώσει. Η Μαρί, μη καταφέρνοντας να ενστερνιστεί τον αναρχικό τρόπο ζωής που ακολουθεί ο Χανς τον έχει εγκαταλείψει για να ακολουθήσει τον συμβατικό δρόμο που της υποδεικνύει ο κύκλος των καθολικών που συναναστρέφεται. Θλιμμένος και θυμωμένος, ο Χανς αρνείται να συμβιβαστεί τόσο με το χωρισμό του από τη Μαρί όσο και με τις υποκριτικές ηθικές αξίες της μεταπολεμικής κοινωνίας· μιας κοινωνίας που κρύβει στο φως της ανοικοδόμησης τα ίδια ψέματα και τους ίδιους μηχανισμούς που συγκίνησαν τους Γερμανούς την εποχή του ναζισμού.
Για τέσσερις ώρες τηλεφωνεί στην οικογένεια και σε γνωστούς ζητώντας χρήματα και εκφράζοντας τις απόψεις του μέσα από ευφυείς διαλόγους ενώ με αναδρομές στο παρελθόν σκιαγραφεί το προφίλ της οικογένειάς του αλλά και της μεταπολεμικής γερμανικής κοινωνίας.
Ο Χανς ξεσκεπάζει τόσο την προτεσταντική ηθική των γονιών του με την μικροαστική κοσμιότητα και την προσήλωση στις κοινωνικές συμβατικότητες που αρέσκονται στην ανάδειξη του ασήμαντου σε σημαντικό, όσο και τις απόψεις τους για το χρήμα, την εργασία, την ασκητική ζωή, φέρνοντάς τους έτσι αντιμέτωπους με μια αλήθεια που εκείνοι δεν ασχολήθηκαν ποτέ να ανακαλύψουν· ότι τα παιδιά τους μεγάλωναν μέσα στην υποκρισία, τις αναίτιες στερήσεις, την αποξένωση και τη συναισθηματική μοναξιά. Αποκορύφωμα όλων αυτών των συμπεριφορών και αυτό που ουσιαστικά έκρινε τη σχέση του με τους γονείς του, ήταν ο θάνατος της αδελφής του την οποία στρατολόγησε στη Φλακ η μητέρα τους στέλνοντάς τη σε βέβαιο θάνατο.
‘Από τη στιγμή που πέθανε η αδελφή μου η Χενριέτε, οι γονείς μου δεν υπάρχουν πλέον για μένα. Δεκαεφτά χρόνια έχουν περάσει από τον θάνατο της Χενριέτε. Ήταν δεκάξι χρόνων τότε – ο πόλεμος πλησίαζε στο τέλος του – , ένα όμορφο ξανθό κορίτσι η καλύτερη τενίστρια ανάμεσα στη Βόννη και το Ρέμαγκεν. Την εποχή εκείνη υπήρχε η άνωθεν προτροπή τα νεαρά κορίτσια να κατατάσσονται εθελοντικά στη Φλακ, την αντιαεροπορική άμυνα, και η Χενριέτε πήγε, τον Φεβρουάριο του 1945. Όλα έγιναν τόσο γρήγορα και αθόρυβα, που εγώ δεν αντιλήφθηκα τίποτα. Γύριζα από το σχολείο, και, όπως διέσχιζα την οδό Κολωνίας, είδα τη Χενριέτε καθισμένη στο τραμ που πήγαινε προς το κέντρο της Βόννης.’
Χαρακτηριστικό παράδειγμα της νέας, υποκριτικής ηθικής της μεταπολεμικής Γερμανίας, – που βασίζεται στην προσπάθεια για λήθη του πρόσφατου παρελθόντος ενώ δεν υποκινείται από καμία αληθινή μεταμέλεια – η μητέρα του Χανς, είναι πλέον πρόεδρος μιας επιτροπής συλλόγων για την εξάλειψη των φυλετικών αντιθέσεων. Αμείλικτος ο Χανς καταγγέλλει την ηθική ανειλικρίνεια της οικογένειάς του και του περιβάλλοντός της περιγράφοντας στον πατέρα του τις στερήσεις που υπέστη στην παιδική του ηλικία κι εκείνος καταρρέει.
Από τα θυμωμένα βέλη του ήρωα δεν εξαιρείται η Καθολική εκκλησία. Αγνωστικιστής ο ίδιος παρατηρεί επίμονα και κατακρίνει την υποκρισία και τον καθωσπρεπισμό των καθολικών αξιωματούχων. Τους θεωρεί υπεύθυνους για τα αισθήματα ντροπής και αμαρτίας που εμφύσησαν στη Μαρί επειδή ζούσε μαζί του ‘σε καθεστώς παλλακείας’ την ίδια ώρα που ανάμεσα σε πολυτελή δείπνα εκείνοι αστειευόντουσαν με τη φτώχεια κάποιων και αγόρευαν για ζητήματα ηθικής. Ο ‘Κύκλος των Προοδευτικών Καθολικών’ αποκαλύπτεται, μέσα από τα μάτια του Χανς, πνιγμένος στην έπαρση, τον καθωσπρεπισμό και την αναλγησία∙ μια συμμορία ισχυρών που κινεί τα νήματα της ζωής της Μαρί και την παίρνει από κοντά του.
‘Σχεδόν όλοι οι καλλιεργημένοι καθολικοί όμως έχουν αυτό το κοινό γνώρισμα, να κουρνιάζουν δηλαδή πίσω από το προστατευτικό τους τείχος που είναι φτιαγμένο από δόγματα και να εκτοξεύουν δεξιά κι αριστερά τις δογματικές τους αρχές, αλλά όταν κάποιος τους αντιμετωπίσει σοβαρά με τις ίδιες τους τις «ακλόνητες αλήθειες», χαμογελούν και επικαλούνται «την ανθρώπινη φύση». Στην ανάγκη φορούν ένα σαρκαστικό χαμόγελο, σαν να ήταν μόλις παρέα με τον πάπα, που τους παραχώρησε ένα κομμάτι από το αλάθητό του. Όπως και να ‘χει, αν τυχόν πάρει κανείς στα σοβαρά τις κυνικά διακηρυγμένες φοβερές και τρομερές αλήθειες τους, στα μάτια τους είτε είναι προτεστάντης είτε πάσχει από έλλειψη χιούμορ.’
Ο Χάνς παρατηρεί αυτή την άμβλυνση των συνειδήσεων γύρω του και αντιδρά με το να γίνει κλόουν. Γίνεται ο λυπημένος κλόουν που κοιτάζει το αληθινό πρόσωπο της ύπαρξης χωρίς τη μάσκα της υποκρισίας γιατί καταλαβαίνει ότι μπροστά στα θεμελιώδη θέματα της ύπαρξης και της πολιτικής, δεν υπάρχει τίποτα για να γελάσουμε. Είναι αυτός ο άπιστος, ο μη Καθολικός και ο μη Προτεστάντης, ο άνθρωπος που μεταφράζει τη χριστιανική του υπόσταση σε λαϊκή ανθρώπινη αίσθηση όχι με την προσήλωσή του στις τελετές και τα δόγματα της Εκκλησίας αλλά με την αυθεντικότητα της πίστης του στις αξίες της ειλικρίνειας, στη μονογαμία και στην αγάπη από την οποία δεν παραιτείται· μια αγάπη που δεν έχει ανάγκη να δεσμευτεί από κανένα κρατικό ή θρησκευτικό συμβόλαιο. Είναι ο κλόουν με το ξεχωριστό χαρακτηριστικό να μυρίζει τον συνομιλητή του μέσα από τη γραμμή του τηλεφώνου, ο πιο σοβαρός χαρακτήρας του βιβλίου, ο μόνος που μπορεί να βγάλει τη μάσκα του και να καταγγείλει καυστικά την υποκρισία, ο μόνος αληθινά ικανός να υποφέρει και να αγαπά, ένας ονειροπόλος που τείνει σε μια ουτοπία αγάπης.
Το βιβλίο τελειώνει με μια σχεδόν φωτογραφική εικόνα εξαιρετικής έντασης. Την ημέρα της Αποκριάς, ο Χανς θα καταλήξει να κάθεται στα σκαλιά του σιδηροδρομικού σταθμού της Βόννης με την κιθάρα του και να τραγουδάει.
Όπως και τα υπόλοιπα βιβλία του Μπελ ‘Οι απόψεις ενός κλόουν’ απηχούν ξεκάθαρα τις θέσεις του συγγραφέα για όλα τα εκρηκτικά θέματα της γερμανικής κοινωνίας μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο: το καταπιεσμένο ναζιστικό παρελθόν, τη συνεχιζόμενη εξουσία της παλιάς πολιτικής ελίτ, την εμμονή με τον καταναλωτισμό, τα διπλά μέτρα και σταθμά της Καθολικής εκκλησίας, τον υποκριτικό τρόπο που επιχειρήθηκε η εξιλέωση για τα εγκλήματα του πολέμου.
Γεννημένος το 1917 ο Χαϊνριχ Μπελ, μέσα στη δίνη του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, είχε εντούτοις την τύχη να γεννηθεί σε μια οικογένεια που ενθάρρυνε την ελεύθερη σκέψη και την έκφρασή της. Παρέμεινε σε όλη του τη ζωή ενεργός πολιτικά και δεν σταμάτησε να εκφράζει με θάρρος τις ηθικές ή πολιτικές του απόψεις ακόμα κι όταν αυτές ερχόντουσαν σε σύγκρουση με την πλειοψηφία της κοινής γνώμης.
Το βιβλίο ‘Απόψεις ενός κλόουν’ ανήκει στη λεγόμενη ‘λογοτεχνία των ερειπίων’· ένας όρος που αποδόθηκε στα έργα που γράφτηκαν μετά το 1945 και διερεύνησαν αυτό που άφησε πίσω του ο πόλεμος: όχι μόνο μια χώρα σε ερείπια αλλά και τους κατοίκους της να πρέπει να ανασυντάξουν τα ερείπια της ύπαρξής τους. Ο Μπελ για τον όρο αυτό έχει γράψει ένα κείμενο με τον τίτλο : ΄Λογοτεχνία των ερειπίων : Η Ομολογία’ στο οποίο φαίνεται να απαντά στην κριτική που δέχτηκαν οι συγγραφείς που αποτύπωσαν τις συνέπειες του πολέμου χωρίς να ‘εθελοτυφλούν’.
Το βιβλίο κυκλοφορεί από τις εκδόσεις ΠΟΛΙΣ σε ωραία μετάφραση του Δημήτρη Δημοκίδη ενώ εμπλουτίζεται με ένα χρήσιμο κείμενο του Γιάννη Πάγκαλου σχετικά με τα πραγματολογικά στοιχεία για τη μεταπολεμική Γερμανία καθώς και ένα κατατοπιστικό επίμετρο της Αλεξάνδρας Ρασιδάκη.
https://passepartoutreading.gr/
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου