Ένα ταξίδι στην Κρήτη μέσα από τους καλλιτέχνες και τη διατροφή της

Όσο υπάρχουν τα βουνά και στέκει ο Ψηλορείτης

δεν έχουν φόβο να χαθούν τα έθιμα της Κρήτης
Κρητική μαντινάδα (πηγή)

Με μια μαντινάδα θα ξεκινήσουμε το ταξίδι αυτό… Στο νέο, ταξιδιάρικο άρθρο μας θα επισκεφθούμε την Κρήτη μέσα από καλλιτέχνες που γεννήθηκαν εκεί, ζωγραφική, λογοτεχνία, ποίηση, μουσική, χορό, αλλά και μέσα από το φαγητό της, τη φημισμένη κρητική διατροφή. Συνοδοιπόρος μας στο ταξίδι αυτό θα είναι το βιβλίο Εδεσματολόγιον Κρήτης των Νάντιας Σαραντοπούλου και Γιάννη Σαραντόπουλου από τις Εκδόσεις Σαββάλας, από το οποίο θα φτιάξουμε σφακιανές πίτες με ξινή μυζήθρα και μέλι.

Σφακιανές πίτες με ξινή μυζήθρα και μέλι!

Ένας από τους σημαντικότερους Έλληνες ζωγράφους, ο El Greco ή Δομήνικος Θεοτοκόπουλος κατάγεται από την Κρήτη. Όπως διαβάζουμε στο Εδεσματολόγιον Κρήτης ο Δομήνικος Θεοτοκόπουλος γεννήθηκε πιθανότατα το 1541 στον Χάνδακα, το σημερινό Ηράκλειο Κρήτης, την εποχή της Βενετοκρατίας. Το προσωνύμιο με το οποίο έγινε γνωστός, το El Greco σήμαινε «ο Έλληνας». Ήταν ζωγράφος, γλύπτης και αρχιτέκτονας και τα περισσότερα έργα του τα έκανε στην Ισπανία και την Ιταλία.

El Greco, *View of Toledo* (1598-99) (πηγή)

Ξεκίνησε ως αγιογράφος στην Κρήτη, η οποία τότε ήταν μέρος της ενετικής επικράτειας. Στην Κρήτη τότε κυκλοφορούσαν έργα καλλιτεχνών της αναγέννησης, από τα οποία επηρεάστηκε. Πολλοί ερευνητές τονίζουν επίσης τη σημασία των βυζαντινών στοιχείων στα έργα του.

El Greco, *Madonna and Child with Saint Martina and Saint Agnes* (1597-99) (πηγή)

Στην Κρήτη έζησε ο αγιογράφος Μιχαήλ Δαμασκηνός. Με επιρροές από την ιταλική τέχνη της εποχής άφησε πλούσιο έργο το οποίο επηρέασε τις μεταγενέστερες γενιές. Μετά την Άλωση της Κωνσταντινούπολης το κέντρο της βυζαντινής τέχνης μεταφέρθηκε, και η βυζαντινή τέχνη άνθισε στην ενετοκρατούμενη Κρήτη. Η Κρητική Σχολή είχε πρωταγωνιστικό ρόλο μέχρι την κατάληψη του νησιού από τους Τούρκους το 1669.

Μιχαήλ Δαμασκηνός, *Μυστικός Δείπνος* (1585-91), από το *Εδεσματολόγιον Κρήτης* των Εκδόσεων Σαββάλας.

Της αγάπης αίματα με πορφύρωσαν

Και χαρές ανίδωτες με σκιάσανε

Οξειδώθηκα μες στη νοτιά των ανθρώπων

Μακρινή Μητέρα Ρόδο μου Αμάραντο

Στ’ ανοιχτά του πελάγου με καρτέρεσαν

Με μπομπάρδες τρικάταρτες και μου ρίξανε

Αμαρτία μου να ‘χα κι εγώ μιαν αγάπη

Μακρινή Μητέρα Ρόδο μου Αμάραντο

[…]

Της πατρίδας μου πάλι ομοιώθηκα

Μες στις πέτρες άνθισα και μεγάλωσα

Των φονιάδων το αίμα με φως ξεπληρώνω

Μακρινή Μητέρα Ρόδο μου Αμάραντο.
Οδυσσέας Ελύτης, Άξιον Εστί ι’ (1959) (πηγή)

Ένας από τους σημαντικότερους ποιητές μας έχει καταγωγή από την Κρήτη… Ο Οδυσσέας Ελύτης ή Οδυσσέας Αλεπουδέλης όπως ήταν το πραγματικό του όνομα γεννήθηκε το 1911 στο Ηράκλειο Κρήτης. Από το 1930 σπούδασε στη Νομική της Αθήνας και το 1935 εξέδωσε τα πρώτα του ποιήματα. Το 1979 τιμήθηκε με το βραβείο Νόμπελ Λογοτεχνίας.

Δεν ξέρω πια τη νύχτα φοβερή ανωνυμία θανάτου

Στον μυχό της ψυχής μου αράζει στόλος άστρων.

Έσπερε φρουρέ για να λάμπεις πλάι στο ουρανί

Αεράκι ενός νησιού που με ονειρεύεται

Ν’ αναγγέλλω την αυγή από τα ψηλά του βράχια

Τα δυο μάτια μου αγκαλιά σε πλέουνε με το άστρο

Της σωστής μου καρδιάς: Δεν ξέρω πια τη νύχτα.
Οδυσσέας Ελύτης, Ήλιος ο πρώτος (1943) (πηγή)

Ποιό άλλο να είναι το νησί από την πανέμορφη Κρήτη; Από την Κρήτη κατάγεται και ένας άλλο σπουδαίος λογοτέχνης, ο Νίκος Καζαντζάκης. Στην ιστοσελίδα του Μουσείου Καζαντζάκη διαβάζουμε πως ο Νίκος Καζαντζάκης γεννήθηκε στο Ηράκλειο της Τουρκοκρατούμενης Κρήτης. Σπούδασε νομική στην Αθήνα και αργότερα έκανε μεταπτυχιακά σπουδές στο Παρίσι όπου επηρεάστηκε από τους φιλοσόφους Μπερξόν και Νίτσε. Το 1956 τιμήθηκε με το Βραβείο Ειρήνης, ενώ προτάθηκε για το Νόμπελ Λογοτεχνίας πέντε φορές.

Από το *Εδεσματολόγιον Κρήτης* των Εκδόσεων Σαββάλας.

Δεν υπάρχουν ιδέες -υπάρχουν μονάχα άνθρωποι που κουβαλούν τις ιδέες- κι αυτές παίρνουν το μπόι του ανθρώπου που τις κουβαλάει.
Νίκος Καζαντζάκης, Αδερφοφάδες (1963) (πηγή)

Από τους κύριους εκπροσώπους της κρητικής λογοτεχνίας ήταν ο Βιτσέντζος Κορνάρος, συγγραφέας του αφηγηματικού ποιήματος Ερωτόκριτος. Στο Εδεσματολόγιον Κρήτης διαβάσαμε πως γεννήθηκε το 1553 στην Τραπεζούντα της Σητείας, όπου έζησε μέχρι το 1580 μέχρι που εγκαταστάθηκε στον Χάνδακα, το σημερινό Ηράκλειο.

Tου Κύκλου τα γυρίσματα, που ανεβοκατεβαίνουν,

και του Τροχού, που ώρες ψηλά κι ώρες στα βάθη πηαίνουν·

και του Καιρού τα πράματα, που αναπαημό δεν έχουν,

μα στο Kαλό κ’ εις το Kακό περιπατούν και τρέχουν·

και των Αρμάτω’ οι ταραχές, όχθρητες, και τα βάρη,
του Έρωτος οι μπόρεσες και τση Φιλιάς η χάρη·
Βιτσέντζος Κορνάρος, Ερωτόκριτος

Θεόφιλος Γ. Χατζημιχαήλ, *Ερωτόκριτος και Αρετούσα* (1933) (πηγή)

Ο Νίκος Ξυλούρης έχει τραγουδήσει μοναδικά τον Ερωτόκριτο. Είναι ο τραγουδιστής που έχει ίσως περισσότερο από κάθε άλλον συνδεθεί με την Κρήτη. Ο Νίκος Ξυλούρης γεννήθηκε το 1936 στα Ανώγεια Μυλοποτάμου από οικογένεια με πολλούς λυράρηδες, όπως διαβάσαμε στο Εδεσματολόγιον Κρήτης. Σε ηλικία 5 ετών το χωριό του κάηκε από τους Γερμανούς και η οικογένεια και οι χωριανοί μεταφέρθηκαν σε άλλο χωριό της επαρχίας Μυλοποτάμου, όπου παρέμειναν μέχρι την απελευθέρωση της Κρήτης.

Φύσα αεράκι φύσα με

μη χαμηλώνεις ίσαμε

να δω στην Κρήτη μια κορφή

που ‘χω μανούλα κι αδελφή.

Γεια σου χαρά σου Βενετιά

βγήκα σε θάλασσα πλατιά

και τραγουδώ στην κουπαστή
σ’ όλο τον κόσμο ν’ ακουστεί.
Νίκος Ξυλούρης, Γεια σου χαρά σου Βενετιά (1974)

Ένα συστατικό στοιχείο της παράδοσης της Κρήτης είναι οι παραδοσιακοί χοροί της. Σύμφωνα με το Εδεσματολόγιον Κρήτης κάθε περιοχή του νησιού έχει και το χορό της: η δυτική Κρήτη με τα Χανιά έχει τον Συρτό, το Ρέθυμνο και το Ηράκλειο τη Σούστα, η ανατολική Κρήτη τον Πεντοζάλη και η κεντρική Κρήτη, δηλαδή το Ηράκλειο, τον Μαλεβιζιώτη.

Θα κλείσουμε το ταξίδι μας στην τέχνη και την παράδοση της Κρήτης με ένα κρητικό νάκλι, προφορική αφήγηση με στοιχεία παραμυθιού που έχει τη ρίζα της στα καφενεία της Κρήτης από την εποχή της Τουρκοκρατίας. Διαβάζοντας ιστορίες της παράδοσης μπορούμε να εντοπίσουμε στοιχεία του παρελθόντος και να κάνουμε υποθέσεις για το πώς ήταν η ζωή των ανθρώπων τα παλιά χρόνια, ποιές ήταν οι συνήθειες, οι νοοτροπία και η συμπεριφορά τους. Γι’ αυτόν τον λόγο, μεταξύ άλλων, η διάσωση των προφορικών ιστοριών και των λαϊκών παραμυθιών έχει μεγάλη σημασία.

Χίλια δέντρα

Ένας Σφακιανός ρέχτηκε μια κοπελιά από την ανατολική Κρήτη και τη ζήτησε σε γάμο, αλλά, δυστυχώς γι’ αυτόν δεν του την έδωσαν. Τότε αυτός βρήκε δύο τρεις φίλους και την έκλεψε. Οι δικοί της, όμως, δεν ήθελαν με κανέναν τρόπο να την αφήσουν να ζήσει με το Σφακιανό, γιατί είχαν την εντύπωση πως ο άνθρωπος ήταν φτωχός. Τότε θυμήθηκαν πως γνώριζαν ένα Σφακιανό, που του είχαν εμπιστοσύνης και πήγαν να τον ρωτήσουν τι σόι άνθρωπος ήταν αυτός που έκλεψε την κόρη τους.

Ο Σφακιανός, που φημιζόταν ότι έλεγε πάντα την αλήθεια, τους είπε:

-Χωρίς άλλο, άμα μοιράσει με τ’αδέρφια του, θα πάρει στη μπάρτην του χίλια δεντρά.

Αυτοί κατάλαβαν ότι ο γαμπρός δεν ήταν τυχαίος άνθρωπος και έχει καλή περιουσία, γιατί στα χωριά εκείνα, όταν λέει κανείς δεντρά, εννοεί ελαιόδεντρα. Ο Σφακιανός βέβαια ήξερε πως θα το εννοήσουν, ήξερε όμως ότι μπορεί να δικαιολογηθεί, γιατί αυτός εννοούσε κυπαρίσσια, που πραγματικά ο γαμπρός τα είχε.

Το θέλημα δόθηκε, έγινε ο γάμος, και όταν οι δικοί της νύφης αντιλήφθηκαν ότι τα δέντρα ήταν κυπαρίσσια, ήταν πια αργά.
Από το Εδεσματολόγιον Κρήτης των Εκδόσεων Σαββάλας

Vincent van Gogh, *Δρόμος με κυπαρίσσι και αστέρι* (1890) (πηγή)

Φυσικά, οι σημαντικές προσωπικότητες που κατάγονται από την Κρήτη και η παράδοσή της δεν μπορούν να χωρέσουν σε ένα άρθρο. Επειδή πεινάσαμε, όμως, θα κατευθυνθούμε σιγά σιγά προς την κουζίνα μας, για να φτιάξουμε τις σφακιανές πίτες που υποσχεθήκαμε.

Προτού μαγειρέψουμε όμως, θα δούμε μερικά πράγματα για την παγκοσμίως φημισμένη κρητική διατροφή. Σύμφωνα με τον ομότιμο καθηγητή της Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου Κρήτης, κ. Αντώνη Καφάτο, η κρητική διατροφή του 1960 είναι το καλύτερο φάρμακο στην προαγωγή της υγείας και την πρόληψη των ασθενειών. Στο Εδεσματολόγιον Κρήτης αναφέρεται πως η γνωστή έρευνα των «επτά περιοχών» που ξεκίνησε τη δεκαετία του ’40 έδειξε πως στην Κρήτη ζουν οι πιο υγιείς άνθρωποι του κόσμου. Η κρητική διατροφή έχει τις ρίζες της στην αρχαιότητα και επιβίωσε από όλους τους κατακτητές του νησιού.

Η κρητική διατροφή περιλάμβανε δημητριακά, αυγά, τυρί, μαύρο ψωμί, φρούτα, λαχανικά, όσπρια, ελαιόλαδο, ψάρι, κοτόπουλο και κόκκινο κρέας μια φορά το μήνα. Συνοδευόταν από καθημερινή άσκηση με χειρωνακτικές εργασίες και περπάτημα. Επίσης, οι Κρητικοί τηρούσαν τις νηστείες της Ορθοδόξου Εκκλησίας, επομένως κατανάλωναν περισσότερα όσπρια και λιγότερο κρέας. Έτσι, κατάφερναν να έχουν μια ισορροπημένη, θρεπτική διατροφή και ως συνέπεια αυτής είχαν υγεία και μακροζωία.

Για τη συνταγή που θα φτιάξουμε θα δανειστούμε μια συνταγή που βρήκαμε στο πλούσιο και εξαιρετικά ενδιαφέρον Έδεσματολόγιον Κρήτης των Εκδόσεων Σαββάλας. Σφακιανές πίτες με ξινή μυζήθρα και μέλι, οι οποίες στην απλότητά τους μεταφέρουν το νόημα της κρητικής διατροφής… Και είναι και πεντανόστιμες!

Σφακιανές πίτες

*Παραθέτουμε τη συνταγή αυτούσια, όπως περιλαμβάνεται στο βιβλίο.

Υλικά

Αλεύρι

Αλάτι

Λάδι

Μυζήθρα ξινή

Μέλι

Εκτέλεση

Όσες πίτες θέλουμε να φτιάξουμε τόσες χούφτες αλεύρι βάζουμε. Ανοίγουμε μια λακκούβα στο αλεύρι, βάζουμε λίγο αλάτι και λίγο λάδι (εμείς βάλαμε και λίγο νερό) και ζυμώνουμε μέχρι να σχηματιστεί μια μαλακή ζύμη. Την αφήνουμε μισή ώρα να «ξεκουραστεί», κατόπιν τη χωρίζουμε σε μπαλάκια και τ’ ανοίγουμε όσο ένα πιάτο του καφέ.

Για να φτιάξουμε τις σφακιανές πίτες ρίξαμε το αλεύρι σε ένα μεγάλο μπωλ και κάναμε μια λακκούβα στο κέντρο. Προσθέσαμε αλάτι, ελαιόλαδο και νερό και ανακατέψαμε. Έπειτα ζυμώσαμε μέχρι που έγινε ένα μαλακό ζυμαράκι και το αφήσαμε για μισή ώρα να ξεκουραστεί. Μετά, το μοιράσαμε σε πέντε μπαλάκια στο μέγεθος μιας χούφτας το καθένα. Τέλος, πλάσαμε πέντε ίδιου μεγέθους μπαλάκια με την ξινή μυζήθρα.

Στο κέντρο κάθε πίτας βάζουμε μυζήθρα (όσο το μπαλάκι του ζυμαριού τόσο και το μπαλάκι της μυζήθρας). Τραβάμε τη ζύμη γύρω γύρω και την «κλείνουμε» μέχρι να σκεπαστεί η μυζήθρα, γυρίζουμε ανάποδα την πίτα και την ανοίγουμε με έναν μικρό πλάστη στο μέγεθος μικρού πιάτου. Κατόπιν τηγανίζουμε τις πίτες χωρίς λάδι σε αντικολλητικό τηγάνι. (Παλαιότερα τις έψηναν πάνω σε πλάκες στην παρασιά.) Αν θέλουμε, από πάνω ρίχνουμε μέλι.