Οι πολύ παλιοί θα θυμούνται ότι στις αρχές της δεκαετίας του 1970, αν θυμάμαι καλά, η ηθοποιός, σκηνοθέτρια και θεατρική συγγραφέας Μαριέτα Ριάλδη είχε ανεβάσει στο θέατρό της, το Πειραματικό Θέατρο, το έργο της με τίτλο Σκ…. Επειδή περιέργως η Ριάλδη, που άφησε τον μάταιο τούτο κόσμο το 2013, δεν έχει άρθρο στη Βικιπαίδεια, κι ούτε βρήκα χρονολογημένο βιογραφικό της (και, για να τα λέμε όλα, επειδή δεν προλαβαίνω να αναδιφώ σώματα εφημερίδων), δεν είμαι βέβαιος αν το έργο ανέβηκε πριν ή μετά τη μεταπολίτευση, πάντως εκεί γύρω ήταν.
Ο αρχικός τίτλος βέβαια ήταν Σκατά, αλλά αμέσως υποχρεώθηκε στην εξωραϊσμένη διατύπωση του τίτλου, Σκ… Μάλιστα, τον καιρό εκείνο υπήρχε αριθμός του ΟΤΕ που σε πληροφορούσε για το τι έπαιζαν τα θέατρα, και θυμάμαι ότι τον τίτλο τον εκφωνούσαν «Σίγμα Κάπα».
Διαβάσαμε τις προάλλες ότι ο δήμαρχος Ναυπλίου κ. Δημ. Κωστούρος κατηγορήθηκε από τον αντίπαλό του στις εκλογές κ. Δημ. Ορφανό ότι επανειλημμένα πήγαινε και πετούσε σακούλες με σκουπίδια και περιττώματα σκύλων στην αυλή του κ. Ορφανού. Ο κ. δήμαρχος παραδέχτηκε ότι πήγε, αλλά λέει ότι αυτό έγινε μία μόνο φορά, και απέδωσε την ενέργειά του στο τοξικό κλίμα και στις άδικες επικρίσεις που δέχτηκε. Ύστερα, για να βεβαιωθεί όλο το πανελλήνιο, ανάθεσε την υπόθεση στον δικηγόρο κ. Αλέξη Κούγια.
Όπως ήταν φυσικό, η, χμ, κάπως αντιθεσμική συμπεριφορά του δημάρχου προκάλεσε πάμπολλα σχόλια και όχι λίγη θυμηδία στα σόσιαλ, όπου η προσοχή επικεντρώθηκε στα περιττώματα, κατά το κοινώς λεγόμενο σκατά, που περιείχαν οι σακούλες -που βέβαια, αν ήταν σκυλίσια μάλλον κουράδες έπρεπε να ειπωθούν. Κι έτσι, γράφτηκαν ωραίες ατάκες για τον δήμαρχο, όπως ότι «Ο καλός ο δήμαρχος στην ανάγκη φαίνεται – παλιά ναυπλιακή παροιμία». Εδώ που τα λέμε και η κατακλείδα της «απολογητικής» δήλωσης του δημάρχου μού φαίνεται αστεία, αφού λέει ότι «Προχωρώ μπροστά, με τα λάθη και τις παραλείψεις μου, τώρα ακόμα πιο δυνατά!».» -δηλαδή τι εννοεί πιο δυνατά και χωρίς παραλείψεις; Θα τον περιλούσει κιόλας με το περιεχόμενο του βόθρου;
Κατά σύμπτωση, ταυτόχρονα περίπου ανακοινώθηκε ότι ο Ολυμπιακός πήρε με μεταγραφή τον Αργεντινό ποδοσφαιριστή Santiago Hezze, τον οποίο άλλοι μετέγραψαν αιδημόνως Εζέ κατά τον Έρμαν (Χ)Έσε, ενώ άλλοι τον μετέγραψαν Χεζέ. Διαψεύστηκαν πάντως φήμες ότι για την ολοκλήρωση της μεταγραφής χρειάστηκε η μεσολάβηση του δημάρχου Ναυπλίου.
Κι έτσι σήμερα θα λεξιλογήσουμε, μαμά μη διαβάζεις άλλο, για τα σκατά. Αυτός είναι βέβαια ο δυσφημιστικός όρος, που δύσκολα τον λέμε σε ορισμένες περιστάσεις και περιβάλλοντα. Γενικά, οι απεκκριτικές διαδικασίες, παρόλο που είναι αναπόσπαστο κομμάτι της ανθρώπινης φύσης, είναι ενοχλητικές όταν εκτίθενται στη δημόσια σφαίρα και μπορούν να μας φέρουν σε δύσκολη θέση -όπως λέει το πολύ καλό βιβλίο Πιπέρι στο στόμα (το έχουμε παρουσιάσει), από το οποίο παίρνω υλικό για το σημερινό άρθρο, και στο οποίο διαβάζω επίσης ότι η αποστροφή προς τα απεκκρίματα δεν είναι ενστικτώδης (τα παιδιά δεν τα βρίσκουν αποκρουστικά) -η απέχθεια προς αυτά μαθαίνεται. Εξάλλου, ακόμα και οι ενήλικοι είναι πιο επιεικείς απέναντι στα δικά τους απεκκρίμματα -όπως λένε οι παροιμίες πολλών λαών, «τα δικά μας σκατά δεν βρομάνε».
Η λέξη «σκατό» έχει την αρχή της στην αρχαία λέξη «σκωρ», με περισπωμένη στην αττική διάλεκτο, που είχε γενική «του σκατός». Στους επόμενους αιώνες εμφανίζεται νέα ονομαστική, το σκάτος, του σκάτους, που την αποδοκιμάζει ο Φρύνιχος, ο αττικιστής γραμματικός που τον έχουμε αναφέρει κάμποσες φορές:
Τὸ σκάτος ἐπ’ εὐθείας ταττόμενον ἀμαθές· γενικῆς γάρ ἐστι πτώσεως, οὗ ἡ εὐθεῖα τὸ σκώρ, τοῦ σκατός.
Στα μεταγενέστερα χρόνια, εμφανίστηκε και ο πληθυντικός «σκατά» και από εκεί νέος ενικός, σκατόν στα μεσαιωνικά χρόνια και μετά σκατό. Ο βυζαντινός Σπανός είναι ένα σκατολογικό κρεσέντο -δείγμα εξ όνυχος: μήπως πάλιν κλάσωμεν καὶ τὸ στόμα σου σκατὰ γεμίσωμεν.
Το αρχαίο «σκωρ» επιβιώνει στη σημερινή γλώσσα στη λέξη σκωραμίς, που είναι το καθίκι στα πολύ επίσημα, αλλά, πιο σημαντικό, στη σκουριά, αφού και το αρχαίο σκωρία από το σκωρ προέρχεται (ο σκόρος -το έντομο- και ο σκούρος δεν προέρχονται από την ίδια ρίζα). Φυσικά, το σκορ (score) είναι κι αυτό άσχετο με το αρχαίο σκωρ, όσο κι αν, όταν η ομάδα σου χάνει με βαρύ σκορ, σου έρχεται να ξεστομίσεις τον πληθυντικό της ομόηχης αρχαίας λέξης!
Μια άλλη επιβίωση της λέξης, πιο δυσδιάκριτη, είναι η κουράδα: σκωρ – *σκωράδιον – *σκουράδιον – κουράδιον. Κουράδια ή κουράδες λέγονται τα περιττώματα ανθρώπων και ζώων και κουραδομηχανή ο άχρηστος άνθρωπος, που μόνο σκατά παράγει (λέγεται βέβαια και σκατομηχανή). Θα θυμάστε ίσως την περίφημη παρεξήγηση στη Βαβυλωνία, όταν ο Κρητικός είπε στον Αρβανίτη «φάγατε τα κουράδια μας» εννοώντας τα αιγοπρόβατα -αλλά ο Αρβανίτης ήξερε μόνο την πανελλήνια σημασία της λέξης, θίχτηκε και τον πυροβόλησε. Τα κρητικά κουράδια προέρχονται από την κουρά και τρώγονται -αν δεν είστε βίγκαν. Τα κουράδια του Αρβανίτη, ή κουράδες, μπορούν να προσδιορίζουν είτε ανθρώπινα είτε ζώων περιττώματα, ενώ ορισμένα ζώα έχουν και ειδική ονομασία για τα στερεά απεκκρίμματά τους, κακαρέντζες, κουτσουλιές κτλ. (αξίζει ειδικό δύσοσμο άρθρο). Να πούμε ότι επειδή τα περιττώματα των ποντικών είναι, ευλόγως, μικροσκοπικά, η λέξη «ποντικοκούραδο» σημαίνει επίσης το ασήμαντο πράγμα. «Καημός, καλέ μαμά, όχι ποντικοκούραδα» λέει κάπου στην Αριάγνη του Τσίρκα, και κάπως παρόμοια, «Έρωτας είναι αυτός, δεν είναι ποντικοκούραδα» στον Τόλη Καζαντζή.
Η παιδική λέξη, όπως ξέρουμε, για τα σκατά είναι «κακά», λέξη νηπιακή από την αρχαιότητα. Στις Νεφέλες του Αριστοφάνη ο Στρεψιάδης παραπονιέται στον αχάριστο γιο του:
μαμμᾶν δ’ ἂν αἰτήσαντος ἧκόν σοι φέρων ἂν ἄρτον· κακκᾶν δ’ ἂν οὐκ ἔφθης φράσας, κἀγὼ λαβὼν θύραζε ἐξέφερον
Μόλις έλεγες «μαμ» σου έφερνα ψωμί και πριν καλά καλά πεις «κακά» σε έπαιρνα και σε έβγαζα έξω.
Κάκκη ήταν στα αρχαία η κόπρος, ενώ θα έπαιξε και παρασυσχέτιση με το «κακός», αλλά να σημειώσουμε ότι και στα ιταλικά είναι cacca η νηπιακή λέξη για τα κακά και caccare το ρήμα.
Το ελληνικό ρήμα, το «χέζω», θα το αφήσουμε για άλλο άρθρο, όπως και την κόπρο του Αυγείου ή την κοπριά.
Ένας λόγιος ευφημισμός για τα σκατά, είναι «η λέξη του Καμπρόν». Σύμφωνα με τον μύθο, που τον έκανε αθάνατο ο Ουγκό στους Αθλίους, ο στρατηγός Πιέρ Καμπρόν στο Βατερλό, τελευταίος που έμεινε να αντιστέκεται, όταν ο Άγγλος στρατηγός τον κάλεσε να παραδοθεί, απάντησε «Σκατά!» -δείτε περισσότερα στο ειδικό άρθρο μας.
Η γαλλική λέξη είναι merde, πολύ κοινή σήμερα στη Γαλλία σαν ήπια βλαστήμια. Ίσως στα ελληνικά να είναι ένα κλικ πιο βαριά, σαν αναφώνηση που εκφράζει αγανάκτηση, δυσαρέσκεια ή οργισμένη άρνηση: Σκατά! Και με πλατειασμούς που λειτουργούν επαυξητικά: Σκατά κι απόσκατα! Σκατά πατημένα! Σκατά φατά! (ήδη υπάρχει στον βυζαντινό Σπανό).
Τα σκατά στη φρασεολογία μας είναι κάτι άθλιο, τιποτένιο, χωρίς αξία. Τι σκατά είναι αυτά;! Όλοι τα ίδια σκατά είστε! Και βρισιά: Σκατά να φας! Μπορούν να δηλώνουν και την αποτυχία: τα κάναμε σκατά, τα σκατώσαμε. Με δάνειο από τα αρβανίτικα: τα κάναμε μούτι.
Στον ενικό, το σκατό, είναι μειωτική αναφορά σε κάποιον άπειρο νεαρό: Μας έστειλαν ένα σκατό να μας πει τι πρέπει να κάνουμε, αν και μπορεί να ειπωθεί και χαϊδευτικά για μικρό παιδί, Κοίτα το, το σκατό, τι ωραία ζωγραφιά έφτιαξε!
Πολύ παραγωγικά στη σύνθεση τα σκατά, ως πρώτο συνθετικό δηλώνουν ότι το β’ συνθετικό είναι κάκιστης ποιότητας ή πολύ άσχημο ή ανήθικο, διεφθαρμένο: σκατοδουλειά, σκατόφατσα, σκατοκατάσταση, σκατόπαιδο, σκατόμυαλος, σκατόγερος (ήδη μεσαιωνικό). Η σκατομηχανή όμως, όπως είπαμε, δεν είναι «μηχανή κάκιστης ποιότητας» αλλά κάποιος που μόνο να βγάζει σκατά ξέρει. Για τον σκατόψυχο και τη μετατόπιση της σημασίας του έχουμε γράψει άρθρο Να πω εδωπέρα ότι έχω συναντήσει και τον τύπο σκατί-, π.χ. σκατίγερος, σκατίβλαχος, που μου φαίνεται αστική παραλλαγή.
Για κάποιους που προσπαθούν να επωφεληθούν από κάτι ή που σπεύδουν να συμμετάσχουν σε κάτι (που το αποδοκιμάζουμε) λέμε ότι μαζεύτηκαν «σαν τις μύγες στο σκατό», που μου θυμίζει ότι δεν έχουμε βάλει άρθρο για τις μύγες, μια παράλειψη που ελπίζω να αξιωθώ να επανορθώσω εντός του μηνός, που είναι και παχιές.
Τέλος (αν και έχω αφήσει πολλά διότι η φρασεολογία των σκατών είναι πολύ πλούσια) για κάποιον που κάνει αιματηρές οικονομίες, λέμε «έκανε το σκατό του παξιμάδι», π.χ. έκανε το σκατό του παξιμάδι αλλά κατάφερε να σπουδάσει τα παιδιά του. Την ακούσαμε πολλές φορές αυτή τη φράση και παλιότερα με την κρίση και τελευταία με την εκρηκτική άνοδο των τιμών.
Θα μπορούσα να τελειώσω με ένα σκατολογικό στιχούργημα που αποδίδεται στον Σουρή, αλλά δεν μου αρέσει. Έχω άλλωστε εκφράσει επιφυλάξεις για την πατρότητα του στιχουργήματος. Βέβαια, είναι απίθανο έως αδύνατο να απαντηθεί το ερώτημα οριστικά, αφού τέτοια στιχουργήματα δεν τυπώνονται αλλά λέγονται μονάχα ή έστω κυκλοφορούν αντιγραμμένα χέρι με χέρι. Πάντως σήμερα έχω μετριάσει τις επιφυλάξεις μου διότι υπάρχουν μαρτυρίες ότι ο Σουρής, στις βεγγέρες με φίλους του, έγραφε και απάγγελνε αθυρόστομα στιχάκια.
Με βεβαιότητα, άλλωστε, ο Μότσαρτ στην αλληλογραφία του σκατολογεί. Γράφει το 1778 στην ξαδέρφη του: Σκατό! Σκατό! Ω σκατό! Τι ωραία λέξη! … Σκατό, φάτο και γλείψτο!
Οπότε, ο κ. δήμαρχος έχει καλή παρέα.
ΑΠΟ ΤΟ ΙΣΤΟΛΟΓΙΟ ΤΟΥ Ν. ΣΑΡΑΝΤΑΚΟΥ " ΟΙ ΛΕΞΕΙΣ ΕΧΟΥΝ ΤΗ ΔΙΚΗ ΤΟΥΣ ΙΣΤΟΡΙΑ "
