Οι επτά σοφοί και ο τρίποδας της μαντείας
Δελφοί: Οι Πολιτιστικοί Σχεδιασμοί του Ιερατείου.
Ήταν οι Δελφοί απλώς ένα θρησκευτικό κέντρο των αρχαίων Ελλήνων;
Η εικόνα που έχουμε σήμερα για τους Δελφούς είναι λανθασμένη. Πλείστες αναφορές των αρχαίων Ελλήνων φανερώνουν ότι στους Δελφούς έδρασε ένα ιερατείο το οποίο εμπνεύστηκε, προώθησε και εγκαθίδρυσε τα πολιτειακά συστήματα των Ελληνικών πόλεων. Ταυτοχρόνως, μέσω του γεωγραφικού αρχείου που διατηρούσε το ιερατείο βοήθησε τους Έλληνες να ιδρύσουν αποικίες σε κατάλληλους τόπους, στρατηγικής σημασίας, σχηματίζοντας έτσι μια ελληνική αυτοκρατορία ελεύθερων κρατών. Επίσης, μέσω των διδασκαλιών του ιερατείου διαδόθηκαν ηθικοπλαστικοί κανόνες, οι οποίοι διαμόρφωσαν στους Έλληνες την συνείδηση του ελεύθερου πολίτη. Οι Δελφοί δεν ήταν μονάχα ένα λατρευτικό κέντρο του αρχαίου κόσμου και καταρρίπτονται διάφοροι σύγχρονοι μύθοι περί της λειτουργίας και της δράσης του Δελφικού ιερατείου.
Οι Επτά Σοφοί και ο Τρίποδας της Μαντείας
Ξεκινώντας μια έρευνα με σκοπό την αληθοφανή στοιχειοθέτηση μιας μυθιστορηματικής ιδέας για κάποια μυστική ομάδα Ελλήνων η εντρύφηση αποδεικνύει ότι μια τέτοια ομάδα υπήρξε στην πραγματικότητα -αν και δεν ήταν μυστική ή κρυφή. ‘Ήταν, όμως, μυστική με την έννοια των κρυφών-ιερών νοημάτων που περιλαμβάνει ο όρος, διότι μυστικό είναι όχι μόνο το κρυφό, αλλά και αυτό που δεν λέγεται-προφέρεται, επειδή υπάρχουν συγκεκριμένες εντολές ή αιτίες. Εκείνοι που αποτελούσαν, λοιπόν, την εν λόγω ομάδα γνώριζαν και είχαν αναμεταξύ τους μυστικά τα οποία δεν πρόδιδαν. Υπό αυτή την έννοια, η «μυστική» ομάδα που έδρασε στην αρχαία Ελλάδα μάς είναι γνωστή με την ονομασία «οι επτά σοφοί της αρχαιότητας».
Σύμφωνα με αρκετούς φιλόλογους, οι επτά Σοφοί ‘Έλληνες δεν συνιστούσαν ομάδα ή κύκλο, δηλαδή δεν είχαν σχέση μεταξύ τους, φανερή ή κρυφή, αλλά είναι ένα μεταγενέστερο φιλολογικό κατασκεύασμα των Αλεξανδρινών Χρόνων. ‘Ένα παρόμοιο φιλολογικό κατασκεύασμα της ίδιας περιόδου είναι και η κατάταξη των «επτά θαυμάτων της αρχαιότητας». Οι φιλόλογοι, δηλαδή, θεωρούν ότι κατά τους Αλεξανδρινούς Χρόνους οι αρχαίοι ‘Έλληνες συνέδεσαν τους επτά άνδρες με σκοπό να αναδείξουν την σοφία τους και όχι ότι εκείνοι είχαν κάποια στενή σχέση κατά την περίοδο της ζωής τους.
Τα στοιχεία, ωστόσο, που υπάρχουν στα αρχαία κείμενα μας οδηγούν στο συμπέρασμα πως οι επτά σοφοί ‘Έλληνες γνωρίζονταν και είχαν σχέσεις αναμεταξύ τους. Αλληλογραφούσαν, φιλοξενούσαν ο ένας τον άλλον, αλληλοβοηθούνταν, αλλά και συμμετείχαν ενεργά στην εφαρμογή των ιδεών ή των σχεδίων εκάστου των «συναδέλφων» τους.
‘Όπως και να έχει όμως, ακόμη και αν δεν ισχύει ότι συνιστούσαν ομάδα, υπάρχει ένας συνδετικός κρίκος μεταξύ τους που δεν είναι εύκολο να παραβλεφθεί. Αυτός ο συνδετικός κρίκος είναι οι Δελφοί. Ακόμη, δηλαδή, και οι δήθεν Αλεξανδρινοί εμπνευστές της σύνδεσης αυτών των επτά ανδρών βασίστηκαν σ’ ένα κοινό τους σημείο, που δεν είναι άλλο παρά το γεγονός ότι οι σοφές ρήσεις αυτών ήταν καταγεγραμμένες στους πίνακες των Δελφών. Αυτοί οι πίνακες συνιστούσαν ένα ακόμη αρχείο των Δελφών, το οποίο ήταν φανερό στον κόσμο και είχε εκπαιδευτικό ηθικοπλαστικό χαρακτήρα.
Το ελάχιστο που μπορεί να σημαίνει αυτό είναι ότι όλες εκείνες οι ρήσεις ήταν σύμφωνες με την διδασκαλία του ιερατείου και είχαν άμεση σχέση με τον θεϊκό λόγο του Απόλλωνα. Πέραν τούτου, είναι γνωστό ότι μέσω του ιερατείου οι συγκεκριμένες ρήσεις προωθούνταν και μεταδίδονταν σαν ύψιστες αρχές για μια ενάρετη και ανώτερη ζωή, ακολουθώντας την οποία ο άνθρωπος θα εξυψωνόταν στο επίπεδο των Θεών. Για να κατανοήσετε καλύτερα το ζήτημα της καταγραφής των ρήσεών τους, θα αναφέρω, για παράδειγμα, ότι δεν υπήρχαν γραπτά ρητά του Σωκράτη ή άλλων μεγάλων φιλοσόφων όπως του Αριστοτέλη, του Πλάτωνα, του Επίκουρου κ.ά.
Ενα δεύτερο κοινό τους σημείο ήταν ότι όλοι αυτοί οι άνδρες νομοθέτησαν στις πόλεις τους και περιχαράκωσαν το κοινωνικοπολιτικό τους σύστημα με ηθικούς κανόνες. Κι εδώ όμως, ξανά, συνδετικός τους κρίκος ήταν οι Δελφοί. Γιατί, για να νομοθετήσουν, είτε έλαβαν τους νόμους από το ιερατείο είτε πρόστρεξαν σε αυτό, με σκοπό να επικυρώσει την νομοθεσία τους ώστε να γίνει αποδεκτή από τους πολίτες.
Το έργο κάθε ερευνητή των αρχαίων προσωπικοτήτων είναι δύσκολο εξαιτίας της εποχής στην οποία έζησαν, γιατί δεν έχουν διασωθεί πολλά στοιχεία ούτως ώστε να μην αφήνουν περιθώρια είτε διαφορετικής ερμηνείας είτε και αμφισβήτησης των ίδιων των στοιχείων.
Επισήμως οι επτά σοφοί της αρχαιότητας ήταν οι Σόλων, Θαλής, Βίας, Περίανδρος, Πιττακός, Χίλων και ο Κλεόβουλος. Ωστόσο, υπήρχαν διαφωνίες για το ποιοι πραγματικά ήταν οι επτά σοφοί, έτσι, για παράδειγμα, κάποιοι στην θέση του Περίανδρου τοποθετούσαν τον Μύσωνα ή στην θέση του Θαλή, τον Φερεκύδη. Η πιο αναλυτική πηγή για την ιστορία των επτά σοφών είναι το έργο Βίοι Φιλοσόφων του Διογένη Λαέρτιου (3ος αιώνας μ.κ.ε.) Αν και ο Διογένης Λαέρτιος είναι πολύ μεταγενέστερος, το πλήθος των έργων από τα οποία άντλησε τις πληροφορίες για την συγγραφή των Βίων του είναι ένα στοιχείο που του προσδίδει εγκυρότητα.
Ο πρώτος σοφός που εξετάζει ο Διογένης Λαέρτιος είναι ο Θαλής ο Μιλήσιος (624-546 π.κ.ε.) Ο Θαλής του Εξαμύου και της Κλεοβουλίνης, σύμφωνα με τον Λαέρτιο θεωρήθηκε ο πρώτος από τους επτά σοφούς την εποχή που άρχοντας της Αθήνας ήταν ο Δαμάσιος 589-588 π.κ.ε. Σύμφωνα μάλιστα με το έργο του Δημήτριου του Φαληρέα Αρχόντων Κατάλογοι, την εποχή του Δαμάσιου ήταν όταν καθιερώθηκε ο όρος «επτά σοφοί».
Για την καταγωγή του Θαλή υπήρχαν διαφωνίες, γιατί κάποιοι τον θεωρούσαν ντόπιο Μιλήσιο και κάποιοι αναφέρουν ότι ανήκε στην οικογένεια των Θηλιδών και προερχόταν από την Φοινίκη, με γενεαλογικές ρίζες στον Κάδμο και στον Αγήνορα. Σύμφωνα λοιπόν με τους τελευταίους, ο Θαλής έγινε δημότης της Μιλήτου όταν εκδιώχτηκε από την Φοινίκη μαζί με τον φίλο του Νείλο. Ωστόσο, φαίνεται ότι ο Θαλής είχε πει την εξής ρήση, μην αφήνοντας περιθώριο για αμφισβήτηση της καταγωγής του: «Για τρία πράγματα είμαι ευγνώμων στην Τύχη: γιατί γεννήθηκα άνθρωπος κι όχι θηρίο, γιατί γεννήθηκα άνδρας κι όχι γυναίκα και γιατί γεννήθηκα Έλληνας κι όχι βάρβαρος».
Ο Θαλής ήταν γεωμέτρης, αστρονόμος και φυσικός. Έβαλε τις βάσεις του ορθολογισμού και θεωρείται σήμερα ο θεμελιωτής της Επιστήμης. Προέβλεψε με ακρίβεια την έκλειψη του ήλιου που έγινε στις 28 Μαίου του 585 π.κε. γεγονός που έβαλε τις βάσεις για την εξέλιξη της αστρονομίας μέσω της μελέτης και της μεθόδου. Θεωρούσε πρωταρχικό στοιχείο της Φύσης το νερό, θέτοντας με αυτόν τον τρόπο τις αρχές της Κοσμολογίας. Οι παρατηρήσεις του στο ήλεκτρο έβαλαν τις βάσεις του ηλεκτρισμού, ενώ αναφέρεται ότι εξακρίβωσε το ύψος των πυραμίδων της Αιγύπτου μετρώντας την σκιά τους. Ένα από τα τεχνολογικά του επιτεύγματα ήταν και η εκτροπή του ποταμού Άλυ στην Μικρά Ασία. Το γνωστό σε όλους μας ρητό «γνῶθι σαὐτόν» που κοσμούσε τους Δελφούς ήταν του Θαλή, αν και κάποιοι το προσδίδουν στον Χίλωνα.
Ο Διογένης Λαέρτιος αναφέρει ότι ο Θαλής ήταν άριστος σύμβουλος και στα πολιτικά ζητήματα. Απέτρεψε τους Μιλήσιους από την συμμαχία με τον Κροίσο της Λυδίας, με αποτέλεσμα να μην υποδουλωθεί η πόλη στους Πέρσες. Καθώς και το ότι ο Θαλής ανήκε στον κύκλο του τυράννου της Μιλήτου Θρασύβουλου. Σύμφωνα μάλιστα με τον Πλούταρχο, ο Θαλής είναι ο μοναδικός που θεωρήθηκε σοφός εξαιτίας του φιλοσοφικού του έργου, ενώ όλοι οι υπόλοιποι διότι νομοθέτησαν. Από τον Θαλή ξεκινάει ο κύκλος της Ιωνικής σχολής φιλοσόφων, οι οποίοι είναι οι πρώτοι που προσπα¬θούν μέσω της λογικής να εξηγήσουν τον κόσμο.
Επόμενος σοφός στην κατάταξη του Διογένη Λαέρτιου είναι ο Σόλων ο Αθηναίος (630-560 π.κ.ε.). Ο Σόλων του Εξηκεστίδου ήταν ποιητής, ωστόσο έμεινε στην Ιστορία εξαιτίας της πολιτικής του δράσης αλλά και των θεμελίων που έβαλε για την εδραίωση του πολιτεύματος της δημοκρατίας. Ταξίδεψε πολύ, ίδρυσε αποικία στην Μικρά Ασία, η οποία ονομάστηκε προς τιμήν του Σολοί, ενώ καταγόταν από την αριστοκρατική οικογένεια των Κοδριδών, που οι ρίζες της έφταναν μέχρι τον μυθικό βασιλιά-ιερέα της Αθήνας Κόδρο.
Αγαπούσε τα ποιήματα του Ομήρου, λέγεται μάλιστα ότι τα μεγάλα έπη σώθηκαν από αυτόν. Σε αυτόν προσδίδεται το άλλο μεγάλο ρητό των Δελφών «Μηδέν άγαν», αν και υπάρχουν εκείνοι που υποστηρίζουν ότι είναι του Χίλωνα. Από τον Σόλωνα, όπως αφήνει να εννοηθεί ο Πλούταρχος στο έργο του για τον Θεμιστοκλή, ξεκίνησε μια φιλοσοφική ομάδα της οποίας μέλος ήταν και ο Θεμιστοκλής, ενώ δάσκαλός του αναφέρεται ο Μνησίφιλος από τον δήμο Φρεάρριο. Ο Μνησίφιλος, σύμφωνα με τον Πλούταρχο, μέσω των λόγων και των ρητών του Σόλωνα δημιούργησε αυτή την φιλοσοφική κίνηση με πολιτική κατεύθυνση ώστε τα μέλη της να γίνονται ικανοί πολιτικοί.
Ο Χίλων ο Λακεδαιμόνιος ήταν γιος του Δαμαγήτου και ελεγειακός ποιητής. Διατέλεσε έφορος στην Σπάρτη περίπου το 556 π.κ.ε. οπότε και νομοθέτησε, ενώ σε αυτόν αποδίδονται τα περισσότερα ρητά των Δελφών. Λέγεται ότι καταγόταν από τον Βράγχο, που θεωρούταν γιος του Απόλλωνα και γενάρχης του ιερατικού γένους των Μιλήσιων Βραγχιδών. Πέθανε σε μεγάλη ηλικία, όταν ο γιος του στέφτηκε ολυμπιονίκης στην πυγμαχία, πιθανότατα το 548 π.κ.ε. Από το πλήθος των ρητών του προήλθε η φιλοσοφική κίνηση των Λακωνιστών, δηλαδή όσων προσπαθούσαν να λακωνίζουν στην γλώσσα αλλά οι λόγοι τους να είναι μεστοί σε νόημα.
Ο Πιττακός ο Μυτιληναίος (650-570 π.κ.ε.) ήταν γιος του Υρραδίου από την Θράκη. Με την βοήθεια των αδελφών του ποιητή Αλκαίου ανέτρεψε τον τύραννο της Λέσβου Μέλαγχρο και έγινε ο ίδιος τύραννος του νησιού με την προτροπή των κατοίκων. Θέσπισε νόμους και όταν σταθεροποίησε το πολίτευμα, αποχώρησε από την εξουσία σε μια έκταση που του πρόσφεραν τιμητικά. Έγραψε ποιήματα και τα ρητά των Δελφών που του αποδίδονται είναι πολλά.
Ο Βίας ο Πριηνέας (640-560 π.κ.ε.) ήταν γιος του Τευτάμου και καταγόταν από την Θήβα, από οικογένεια Ηρακλειδών. Έγινε τύραννος και διοίκησε την πόλη του Πριήνη για ένα διάστημα θεσπίζοντας νόμους, ενώ θεωρούταν δεινός συνήγορος που έπαιρνε όμως μέρος σε δίκες μονάχα για δίκαιες υποθέσεις. Πέθανε υπέργηρος κατά την διάρκεια μιας δίκης.
Ο Κλεόβουλος ο Λίνδιος ήταν γιος του Ευαγόρα για τον οποίο έλεγαν ότι καταγόταν από οικογένεια Ηρακλειδών. Ήταν ποιητής και τύραννος της Λίνδου, πέθανε σε ηλικία 70 ετών. Ήταν υπέρμαχος της μόρφωσης και της εκπαίδευσης των γυναικών και η κόρη του Εύμητη ή Κλεοβουλίνη ήταν ονομαστή ποιήτρια αινιγμάτων.
Ο Περίανδρος ο Κορίνθιος (660-585 π.κ.ε.) ήταν γιος του Κύψελου και απόγονος Ηρακλειδών. Διαδέχτηκε τον πατέρα του ως τύραννος της Κορίνθου το 625 π.κ.ε. περίπου. Ωστόσο, υπάρχει η άποψη ότι ο Περίανδρος ο σοφός δεν ήταν ο τύραννος της Κορίνθου, αλλά κάποιος ξάδερφός του με το ίδιο όνομα, που έζησε την ίδια εποχή στην Αμβρακία. Όποιος διαβάσει τα βιογραφικά στοιχεία του τυράννου θα καταλάβει ότι επρόκειτο για έναν άνθρωπο βίαιο, εκδικητικό και οξύθυμο, τα ρητά όμως που του προσδίδουν παρουσιάζουν έναν εντελώς διαφορετικό άνθρωπο που δεν έχει σχέση με φόνους και αιματηρές δολοπλοκίες. Πιθανότατα ισχύει ότι ο ξάδελφος του τυράννου, ο Περίανδρος από την Αμβρακία, ήταν ο πραγματικός σοφός κι όχι ο ίδιος ο τύραννος. Μια υπόθεση είναι ότι ο τύραννος κάλεσε τον σοφό στην Κόρινθο για να νομοθετήσει, εκείνος κατά αυτόν τον τρόπο απέκτησε κάποια φήμη και εξουσία, με αποτέλεσμα να τον μπερδεύουν και οι ξένοι να τον ταυτίζουν με τον ξάδελφο του, κάτι που με το πέρασμα του χρόνου παγιώθηκε λανθασμένα.
Με την αναφορά όμως στον Περίανδρο δεν τελειώνει η παρουσίαση των επτά σοφών. Κάποιοι αμφισβητούσαν μερικούς από αυτούς βάζοντας άλλους στην θέση τους, ενώ υπήρχαν και εκείνοι που ανέβαζαν τον αριθμό τους σε δέκα ή και δεκαεπτά. Φυσικά δεν θα παρουσιάσω και τους δεκαεπτά, αλλά θα αναφερθώ σε εκείνους που πιθανότατα ανήκαν στους επτά σοφούς.
Ο Μύσων του Στρύμωνος καταγόταν από το χωριό Χηνάς της Οίτης και θεωρούταν ένας από τους επτά σοφούς της αρχαιότητας. Ωστόσο, επειδή ο ίδιος αποζητούσε την αφάνεια και απέφευγε τους ανθρώπους και τις συναθροίσεις, ήταν και παρέμεινε άγνωστος. Σύμφωνα με την ιστορία, τον ανακάλυψε ο Χίλων όταν απευθύνθηκε στο μαντείο των Δελφών για να μάθει αν υπάρχει κάποιος σοφός. Τις ρήσεις του μάλιστα, όπως αναφέρεται, οικειοποιήθηκε ο Πεισίστρατος ο τύραννος των Αθηναίων. Πέθανε ενενήντα επτά χρονών. Ο Πλάτων στο έργο του Πρωταγόρας τον αναφέρει σαν έναν από τους σοφούς αντί του τυράννου Περίανδρου.
Ο Επιμενίδης ο Κρητικός ήταν γιος του Φαιστίου από την Κνωσό. Γι’ αυτόν υπήρχε η φήμη ότι όταν ήταν μικρός, πήγε να ψάξει ένα πρόβατο και μπήκε σ’ ένα σπήλαιο όπου κοιμήθηκε κουρασμένος και ξύπνησε ύστερα από 57 χρόνια, οπότε άρχισε και η δράση του. Τον κάλεσαν στην Αθήνα έπειτα από χρησμό γύρω στο 592 π.κ.ε. για να τους σώσει από μια επιδημία πανούκλας ή για να τους εξιλεώσει από το «Κυλώνειο Αγος». Λέγεται ότι πέθανε 154 ή 157 χρονών. Έγραψε επικά ποιήματα για τους Αργοναύτες, τους Κουρήτες, μια θεογονία και ένα έργο για το πολίτευμα των Κρητικών. Επίσης, αναφέρεται ότι έδωσε στον Σόλωνα επιστολή όπου του υποδείκνυε ένα πολίτευμα διακυβέρνησης το οποίο είχε σχεδιάσει ο βασιλιάς Μίνωας για τους Κρητικούς.
Τέλος, ο Φερεκύδης ο Σύριος (από το νησί Σύρο) ήταν γιος του Βαβύος και μαθητής του Πιττακού. Ο Φερεκύδης έγραψε ένα βιβλίο Περί Φύσεως και Θεών και ήταν δάσκαλος του Πυθαγόρα από τον οποίο ξεκίνησε η φιλοσοφική κίνηση των Πυθαγορείων.
Τέλος, ο Φερεκύδης ο Σύριος (από το νησί Σύρο) ήταν γιος του Βαβύος και μαθητής του Πιττακού. Ο Φερεκύδης έγραψε ένα βιβλίο Περί Φύσεως και Θεών και ήταν δάσκαλος του Πυθαγόρα από τον οποίο ξεκίνησε η φιλοσοφική κίνηση των Πυθαγορείων.
Ποιος ήταν όμως ο ρόλος αυτών των σοφών και γιατί προωθήθηκαν τόσο;
Την απάντηση στο ερώτημα δίνουν οι ίδιοι μέσω των ρητών τους. Οι λακωνικές σοφές ρήσεις τους είναι το απαύγασμα της ανθρώπινης σκέψης, είναι το «ελληνικό θαύμα» της γνώσης που μπορεί να γίνει εργαλείο για την αναπτέρωση του ηθικού των ανθρώπων της κάθε εποχής, παρούσας και μελλοντικής, αλλά και να γίνουν ο δρόμος προς μια τρόπον τινά «φιλοσοφική» τελείωση-ολοκλήρωση. Όλες αυτές οι ρήσεις προωθούνταν από το ιερατείο με σκοπό την εκπαίδευση των Ελλήνων, την ηθική διαπαιδαγώγησή τους και την σφυρηλάτηση της ευσυνειδησίας τους. Το ότι τελικά κατάφεραν οι Έλληνες και απέκτησαν ελεύθερη συνείδηση οφειλόταν πρωτίστως σε αυτές τις διδαχές και κατά δεύτερον σε όλα τα υπόλοιπα.
Ο κοινωνικός ρόλος, λοιπόν, των Δελφών επιτελούταν διαμέσου των χρησμών, σε θεοκρατικό επίπεδο και με θεοφοβική τεχνική, αλλά πολύ περισσότερο διαμέσου των ηθικών κανόνων που διέδιδε, όπως, για παράδειγμα, «μηδέν άγαν» (:τίποτα υπερβολικό), «γνώθι σαυτόν», «φόνου απέχου», «μακριά της κακίας», «βία μην έχεις», «πράττε δίκαια», «άρχε εαυτού» και πλείστων άλλων που ομοιάζουν με τους ηθικούς κανόνες του χριστιανισμού, αλλά και με τις διαπιστώσεις της σύγχρονης ψυχολογίας και των λοιπών σύγχρονων θεωριών περί ανθρώπινης συμπεριφοράς.
Το ιερατείο προωθούσε έναν συγκεκριμένο τρόπο συμπεριφοράς, στον οποίο ηγεμόνευε η ρήση «γνώθι σαυτόν», με σκοπό την διαμόρφωση του χαρακτήρα των ανθρώπων και την κατεύθυνση των ανθρώπινων πράξεων προς μια ανώτερη θεϊκή επιδίωξη. Με αυτές τις σοφές ρήσεις, όπως, για παράδειγμα, «μέτρον άριστον», «μη ζητάς όρκους», «επιδίωκε ομόνοια», «γίνε σοφός», «κυριάρχησε την γλώσσα σου», «μην ζητάς τον πλούτο», «δοκίμαζε καθημερινά το ήθος σου», «μην πιστεύεις στην τύχη», «συμπάσχε τους ατυχείς», «αντιτάσσου την διαβολή», «αγωνίσου υπέρ του δικαίου», κτλ. το ιερατείο πέτυχε αυτό που σήμερα θαυμάζουν όλοι στους αρχαίους ‘Έλληνες: την αληθινή συνείδηση του ελεύθερου ανθρώπου.
Επίσης, εδώ πρέπει να προστεθεί και ο ρόλος που έπαιξαν όλοι αυτοί οι άνδρες για την εξάπλωση της φήμης των Δελφών. Όπως φαίνεται από τα κείμενα, η αναγνωρισμένη από τους Έλληνες σοφία τους διαφημίστηκε σε πολλούς μονάρχες των βασιλείων της Μεσογείου, οι οποίοι έσπευσαν να ζητήσουν την συμβολή τους σε διάφορα θέματα πολιτικής φύσης. Το πιθανότερο είναι ότι η φήμη των Δελφών στα αλλοδαπά βασίλεια προϋπήρχε των επτά σοφών, αλλά μέσω αυτών αυξήθηκε και εδραιώθηκε η αναμεταξύ τους σχέση. Έτσι βλέπουμε ότι οι βασιλιάδες των μεγαλύτερων κρατών της εποχής, όπως ο Μίδας της Φρυγίας, ο Αλυάττης και ο γιος του Κροίσος της Λυδίας, ο Κύρος της Περσίας, ο Άμασις της Αιγύπτου, έχουν άμεση σχέση με τους Έλληνες σοφούς αλλά και με το μαντείο των Δελφών, το οποίο μέσω των χρησμών του χαράσσει την κοινωνικοπολιτική πορεία και αυτών των χωρών αποκτώντας οικουμενική δράση.
Τώρα για το πώς αναγνωρίστηκαν ως σοφοί όλοι αυτοί οι άνδρες υπάρχει μια ωραία ιστορία-μύθος. Λέγεται, λοιπόν, ότι κάποτε κάποιοι νέοι αγόρασαν προκαταβολικά από Μιλήσιους ψαράδες την ψαριά των διχτύων τους. Όταν όμως ανοίχτηκαν τα δίχτυα, βρέθηκε μέσα τους ένας χρυσός τρίποδας. Οι ψαράδες τότε αρνήθηκαν να πουλήσουν και θέλησαν να επιστρέφουν τα χρήματα, με αποτέλεσμα να ξεκινήσει αντιδικία για την λύση της οποίας έφτασαν μέχρι το μαντείο των Δελφών. Ζήτησαν, δηλαδή, την βοήθεια του Απόλλωνα για να τους πει σε ποιον ανήκει ο τρίποδας.
Ο χρησμός που έλαβαν ήταν ο εξής: «Απόγονε της Μιλήτου, ρωτάς τον Φοίβο για τον τρίποδα; Όποιος είναι πρώτος στην σοφία, σε αυτόν ανήκει ο τρίποδας».
Οι Μιλήσιοι τον μοναδικό που γνώριζαν και θεωρούσαν σοφό ήταν ο Θαλής, έτσι του πρόσφεραν τον τρίποδα. Ο Θαλής με την σειρά του είχε ακούσει για τον Βίαντα και έστειλε σε εκείνον τον τρίποδα, μη αποδεχόμενος τον τίτλο του πρώτου σε σοφία ανθρώπου. Επίσης, ο Βίας έστειλε τον τρίποδα σε άλλον, με αποτέλεσμα να περάσει απ’ όλους και να καταλήξει στον Σόλωνα. Ο Σόλων είπε ότι «πρώτος σε σοφία είναι ο Θεός» και έστειλε τον τρίποδα στους Δελφούς. Δηλαδή ο Αθηναίος σοφός θεώρησε ότι σοφότερος όλων είναι ο Θεός, γι’ αυτό και του αφιέρωσε τον τρίποδα.
Υπάρχουν διάφορες παραλλαγές αυτής της ιστορίας, ανάλογα με τον συγγραφέα, όπως, για παράδειγμα, ότι επρόκειτο για χρυσό κύπελλο κι όχι για τρίποδα ή ότι πρώτος πήρε τον τρίποδα ο Βίας κι όχι ο Θαλής, αλλά στην ουσία τους όλες αυτές είναι ίδιες: κανένας δεν οικειοποιήθηκε τον τρίποδα και ο τελευταίος τον αφιέρωσε στον Απόλλωνα. Το ελάχιστο που μπορεί να σημαίνει αυτή η ιστορία είναι ότι οι επτά σοφοί υπόκειντο στις βουλές-νόμους τσυ Απόλλωνα. Προσέξτε μάλιστα, του Απόλλωνα όχι του Δία, δεν έστειλαν δηλαδή τον τρίποδα στον Δία, τον πατέρα των Θεών, τον μεγαλύτερο απ’ όλους, αλλά στον Απόλλωνα.
Τι συμβολίζει ο τρίποδας;
Στην αρχαία ελληνική μυθολογία ο τρίποδας έχει ξεχωριστή θέση και συμβολίζει την δύναμη της πρόβλεψης. Πλείστοι μύθοι αναφέρονται και καταδεικνύουν την δύναμη μαντικής που έχει ο τρίποδας. Ενδεικτικά, θα αναφερθώ στον μύθο του Ηρακλή, ο οποίος έχει άμεση σχέση με τον Απόλλωνα. Σύμφωνα με την μυθολογία, ο Ηρακλής ζήτησε χρησμό από την Πυθία, επειδή όμως ο Απόλλων έλειπε στην Υπερβορεία, δεν πήρε καμία απάντηση στο ερώτημά του. Ο ήρωας οργίστηκε και πάνω στον θυμό του άρπαξε τον τρίποδα και έφυγε. Ο Απόλλων, επιστρέφοντας στο μαντείο και βλέποντας ότι λείπει ο τρίποδας, καταδίωξε τον Ηρακλή. Τελικά ο Ηρακλής επέστρεψε τον τρίποδα και λύθηκε η διαμάχη με την παρέμβαση της Λητούς και της Αθηνάς.
Ο Πλούταρχος στο έργο του Περί τον Ει του εν Δελψοίς για τον παραπάνω μύθο γράφει ότι αυτό συνέβη όταν ο Ηρακλής ήταν νέος, πριν ελευθερώσει τον Προμηθέα. Συν τοις άλλοις, λέγει ότι ο ημίθεος δεν είχε ακόμη μυηθεί στα διάφορα μυστήρια από τους μύστες των κύκλων-ομάδων του Άτλαντα και του Χείρωνα. Έτσι, υπερόπτης και αλαζόνας, θέλησε να μαλώσει με τον Απόλλωνα για την κατοχή της μαντικής τέχνης. Όταν όμως μυήθηκε και μετά την γνώση που απόκτησε μέσω των άθλων του, δεν χρειαζόταν πια τον τρίποδα για να μαντεύει. Επίσης, ο ίδιος συγγραφέας στο έργο Περί των υπό του Θείου Βραδέως Τιμωρούμενων αναφέρεται στον ίδιο μύθο λέγοντας ότι ο Ηρακλής αρπάζοντας τον τρίποδα «θα καταργούσε και θα κατέστρεφε το μαντείο».
Ποια δύναμη είναι αυτή που έχει ο τρίποδας ώστε να χρησιμοποιείται σαν μαντικό όργανο;
Αν ρίξουμε μια μάτια στο έργο του Πλούταρχου Επτά Σοφών Συμπόσιον, θα συναντήσουμε την εξής ιστορία: Ο φαραώ της Αιγύπτου Άμασις ζητάει την βοήθεια των σοφών της Ελλάδας για την λύση διάφορων αινιγμάτων που του θέτει ο βασιλιάς της Αιθιοπίας. Αν δεν απαντήσει στο αίνιγμα, θα χάσει την περιοχή της Ελεφάντινης την οποία διεκδικούν οι Αιθίοπες. Ο ίδιος ο Άμασις είχε θέσει στον Αιθίοπα βασιλιά το εξής αίνιγμα: «Ποιο είναι το πιο παλιό, το πιο ωραίο, το πιο μεγάλο, το πιο σοφό, το πιο κοινό, το πιο ωφέλιμο και το πιο βλαβερό, το πιο δυνατό και το πιο εύκολο».
Ο Αιθίοπας απάντησε τα εξής: «Το παλαιότερο είναι ο χρόνος, το μεγαλύτερο ο κόσμος (σύμπαν), το σοφότερο η αλήθεια, το ωραιότερο το φως, το κοινότερο ο θάνατος, το ωφελιμότερο ο Θεός, το βλαβερότερο ο δαίμων, το δυνατότερο η τύχη, το ευκολότερο το ευχάριστο». Οι επτά σοφοί βρήκαν ότι οι απαντήσεις που έδωσε ο Αιθίοπας είναι λάθος και ο Θαλής, με την σύμφωνη γνώμη και των υπόλοιπων σοφών, δίνει τις σωστές.
Απαντάει λοιπόν ο Θαλής ότι δεν είναι «σοφότατον πάντων ο Θεός, αλλά ο Χρόνος». Ο Θεός, σύμφωνα με τον Θαλή, είναι «το παλαιότερο πάντων», επειδή είναι «αγέννητος». Η αντίφαση με τον μύθο περί του τρίποδα των σοφών είναι ολοφάνερη και αποκαλυπτική. Δηλαδή στην μια ιστορία ο Θεός εμφανίζεται ως ο πιο σοφός όλων και σε αυτόν οι επτά άνδρες δίνουν τελικά τον τρίποδα, ενώ στην άλλη σ σοφός δεν είναι ο Θεός αλλά ο Χρόνος, αφού ο Θεός είναι το παλαιότερο όλων. Άρα, ο χρυσός τρίποδας που κάνει τον κύκλο περνώντας από τον κάθε σοφό για να καταλήξει στον Απόλλωνα έχει σχέση με την μαντική-πρόβλεψη, η οποία είναι μια πτυχή της σοφίας.
Οι σοφοί δεν αποδέχτηκαν τον τρίποδα όχι λόγω ηθικής, αλλά επειδή δεν είχαν ακόμη αποκτήσει όλα εκείνα τα στοιχεία που χρειάζεται κάποιος ώστε να κατέχει την τέχνη της μαντικής. Γι’ αυτό και έδωσαν τον τρίποδα στον Απόλλωνα. Σε αυτό συμφωνεί και η εκδοχή του μύθου περί του χρυσού τρίποδα που αναφέρει ο Διόδωρος ο Σικελιώτης στο αποσπασματικά σωσμένο ένατο βιβλίο της Βιβλιοθήκης του: «Άλλοι δίνουν διαφορετικά την ιστορία, ότι, δηλαδή, ενώ είχε ξεσπάσει πόλεμος μεταξύ των Ιώνων, ανελκύστηκε με τα δίχτυα ο τρίποδας, και ρωτώντας τον Θεό για την κατάπαυση του πολέμου, εκείνη (η πυθία) είπε: Ποτέ δεν θα λήξει ο πόλεμος Μερόπων και Ιώνων πριν τον χρυσό τρίποδα, που τον έφτιαξε ο Ήφαιστος, στείλετε να φτάσει σε σπίτι σοφού ανδρός που προβλέπει τα παρόντα και τα μέλλοντα». Δηλαδή, σοφός θεωρούταν αυτός που μπορούσε μέσω της γνώσης να μαντεύει-προβλέπει το άμεσο αλλά και το μακρινό μέλλον.
Ποια η σχέση του χρόνου με την σοφία και την μαντική;
Στην απάντηση του αινίγματος ο Θαλής αναφέρει ότι ο χρόνος είναι σοφός επειδή «έχει αποκαλύψει ορισμένα πράγματα, αλλά και θα αποκαλύψει τα υπόλοιπα» στο μέλλον. Ο χρόνος, όμως, είναι αυτός που μέσω των τριών μορφών του, παρελθόν, παρόν, μέλλον, διαμορφώνει τις συνθήκες για μάθηση και εκτελεί την διαδικασία της γνώσης. Δηλαδή, μέσω του χρόνου αποκτάμε την γνώση.
Στο Περί τον Ει του εν Δελψοίς ο Πλούταρχος αναλύει αυτή την διαδικασία ονομάζοντάς την μάλιστα ο «τρίποδας της αλήθειας»: «Ο Θεός είναι και μάντης και η μαντική τέχνη εξάγει συμπεράσματα για το μέλλον με βάση τα παρόντα ή τα παρελθόντα. Γιατί κανενός πράγματος η γέννηση δεν είναι δίχως αιτία, ούτε δίχως λογική η πρόγνωσή του. Επειδή, όμως, όλα όσα γίνονται τώρα ακολουθούν όσα έχουν ήδη γίνει και όσα πρόκειται να γίνουν ακολουθούν όσα γίνονται τώρα και έχουν συναρμοστεί σε μια εξελικτική πορεία που οδηγεί από την αρχή προς το τέλος, αυτός που ξέρει να συνδέει τις αιτίες μεταξύ τους σ’ ένα σύστημα και να τις συμπλέκει σύμφωνα με τους νομούς της φύσης τότε και γνωρίζει και προλέγει όσα υπάρχουν, όσα θα υπάρξουν και όσα υπήρξαν…»
Δηλαδή μέσω του συλλογισμού μπορούμε εύκολα να φτάσουμε σε συμπεράσματα και να πούμε, για παράδειγμα, ότι εφόσον υπάρχει αυτό, τότε έχει συμβεί εκείνο ή αν υπάρχει αυτό, τότε θα συμβεί το τάδε. Ένα απλό παράδειγμα αυτής της συλλογιστικής είναι λόγου χάρη το εξής: καίγεται το σπίτι του γείτονα στα βόρεια, ο άνεμος φυσάει από τα βόρεια, άρα η φωτιά θα επεκταθεί σε λίγο και προς το δικό μας πού βρίσκεται στα νότια. Η ίδια σολλογιστική μπορεί να ακολουθηθεί και σε πιο περίπλοκα ζητήματα ή προβλήματα και είναι απλώς μαθηματικές πράξεις πού συμβαίνουν καθημερινά μέσα στο μυαλό μας. Η ακολουθία, λοιπόν, αυτού πού συμβαίνει με εκείνο πού έχει προηγηθεί σε σχέση με το υπάρχον εξάγει, όπως λεει ο Πλούταρχος, «το συμπέρασμα της απόδειξης».
Παρενθετικά στα παραπάνω ας θυμηθούμε τα ρητά τού Σόλωνα «γηράσκειν αεί πολλά διδασκόμενος» και του Χίλωνα πού έλεγε ότι το ουσιαστικότερο γνώρισμα του ανθρώπου είναι ότι μπορεί μέσω της σκέψης να προβλέπει το μέλλον.
Ο τρίποδας, συμβόλιζε εκτός από την σοφία και την τέχνη της μαντικής
Τέχνη που δεν είναι εξ αποκαλύψεως, αλλά αποκτάται διαμέσου της γνώσης, της εκλογίκευσης των στοιχείων και της κρίσης-συλλογισμού μας περί των δεδομένων. «Ο Θεός διατυπώνοντας αμφίσημους χρησμούς μεγαλώνει και συστήνει την διαλεκτική ως αναγκαία για όσους πρόκειται να τον κατανοήσουν με ορθό τρόπο, αφού η διαλεκτική δίνει μορφή στον συλλογισμό», συμπληρώνει ο Πλούταρχος και ο Ηράκλειτος (6ος αιώνας π.κ.ε.) προσθέτει: «Ο άναξ ού το μαντείον εστί το εν Δελφοίς ούτε λέγει ούτε κρύπτει, αλλά σημαίνει». Δηλαδή το ότι οι χρησμοί δίνονταν με εκείνον τον δυσκολοκατανόητο τρόπο είχαν στόχο να υποδαυλίσουν στους ‘Ελληνες την λειτουργία της λογικής και της ορθής σκέψης.
Εν κατακλείδι όλα μας δείχνουν ότι ένα μεγάλο κομμάτι της μαντείας που ασκούταν στους Δελφούς δεν οφειλόταν στην αόρατη υπερφυσική δύναμη του Απόλλωνα και της Θέμιδας, αλλά προερχόταν μέσω της μεθοδικής εξέτασης και της λογικής ανάλυσης των στοιχείων που γινόταν από το ιερατείο. Εκτός, δηλαδή, από τους διάφορους τρόπους μαντείας που τελούνταν στους Δελφούς και θεωρούνταν θεόπνευστοι, το ιερατείο προέβλεπε το μέλλον με λογική διαδικασία, γι’ αυτό και πολλοί από τους χρησμούς ήταν διφορούμενοι, αφού το αποτέλεσμα, για παράδειγμα, ενός πολέμου μπορεί να ήταν επιτυχές ή ανεπιτυχές, αφήνοντας τους θεοπρόπους να σκεφτούν τι θα είναι ευνοϊκότερο να πράξουν για τον εαυτό τους. Καθώς και οι χρησμοί-εντολές για πολιτεύματα, νόμους και αποικίες ήταν προϊόντα συλλογισμών κι όχι θεόπνευστης εκστατικής μαντείας.
Ίσως όλα όσα έγραψα να μην σας έπεισαν ή να είσαστε ακόμη σκεπτικιστές, επειδή δεν έχετε ιδίαν πείρα για την δυνατότητα μαντικής-πρόβλεψης μέσω της λογικής επεξεργασίας των δεδομένων. Θα σας δώσω ακόμη δυο στοιχεία, αυτή την φορά από την βιογραφία του πατέρα της Επιστήμης, αυτού που οδήγησε την ανθρωπότητα στην ορθή σκέψη και έβαλε τις βάσεις της λογικής, του Θαλή. Το ένα παράδειγμα είναι ότι μέσω της μελέτης των φαινομένων μπόρεσε και προέβλεψε την έκλειψη ήλιου που έγινε στις 28 Μαΐου του 585 π.κ.ε. – κάτι που σήμερα δεν φαντάζει και τόσο θαυμαστό σε όσους έχουν γνώσεις ή και όργανα αστρονομίας. Το δεύτερο παράδειγμα, όμως, ακόμη και σήμερα μπορεί να θεωρηθεί θαυμαστό. Ο Θαλής λοιπόν, θέλοντας να αποδείξει πως μπορεί να βγάλει εύκολα χρήματα, προέβλεψε την αύξηση παραγωγής των ελαιόδενδρων μιας χρονιάς, νοίκιασε από την προηγούμενη χρονιά όλα τα ελαιοτριβεία της περιοχής και πλούτισε!
Συμπερασματικά μπορούμε να πούμε ότι όποιος αναλύει και μελετάει λογικά τα στοιχεία γύρω του μπορεί να αποκτήσει την γνώση των πραγμάτων, αν τώρα συνδυάσει τις γνώσεις του με ορθή κρίση, μπορεί να φτάσει στο επίπεδο σοφίας το οποίο εμπεριέχει και την πρόβλειψη-μαντική. Αυτό δεν είναι κάτι εξωπραγματικό, μπορεί να το πετύχει ο κάθε άνθρωπος. Ο κοινωνικός σκοπός του ιερατείου, όμως, δεν σταματούσε μονάχα στις ανωτέρω διδαχές και πρακτικές, ούτε στην προώθηση του ορθολογισμού, αλλά μέσω της οργάνωσης των πολιτικών ζητημάτων επήλθε και το επόμενο θαύμα των αρχαίων Ελλήνων. Τον Θεσμό της Αμφικτιονίας. [Αντώνης Αντωνιάδης / Δελφοί: Οι Πολιτιστικοί Σχεδιασμοί του Ιερατείου. Φωτογραφίες GYPAS. Πηγή]
