Tο κάστρο των Ιωαννίνων
“Έχουσι σχήμα αετού. Το Κάστρο είναι κεφαλή, ουρά είναι η Λούτσα. Οι μαχαλάδες το κορμί ομού και Λιθαρίτσα. Σεράγι και Καλούτσανη οι άκρες των πτερύγων”. Ιερομόναχος Παΐσιος
Tο Κάστρο των Ιωαννίνων ταυτίζεται με την ύπαρξη της ίδιας της πόλης. Αναφορά στα Ιωάννινα έχουμε για πρώτη φορά τον 9ο αιώνα μ.Χ., μέσα από το όνομα του επισκόπου Ιωαννίνων Ζαχαρία. Τα νέα αστικά κέντρα, που σχηματίζονται κάτω από εντελώς διαφορετικές συνθήκες, προστατεύονται συνήθως από μικρά φρούρια χωρίς ιδιαίτερη οχυρωματική αξία. Μια τέτοια μικρή πολίχνη θα ήταν τα Γιάννενα τον 9ο και το 10ο αιώνα.
Το 1082 ο Νορμανδός Βοημούνδος στρατοπεδεύει στα Γιάννενα και βρίσκει την πόλη με αξιόλογο κάστρο, σε σχέση με τη σημασία της. Τον 13ο αιώνα ο Κομνηνοδούκας Μιχαήλ Α΄ ιδρύει το Δεσποτάτο της Ηπείρου, με πρωτεύουσα την Άρτα κι οχυρώνει με νέο τείχος το Κάστρο. Το ισχυρό τείχος κι οι δύο οχυρές ακροπόλεις χαρίζουν ασφάλεια στην πόλη και τους κατοίκους της. Το 1367 ηγεμόνας είναι ο Θωμάς Κομνηνός ο Πρελίαμπος, επισκευάζει τα τείχη και κατασκευάζει τον οχυρό πύργο δεξιά της κυρίας εισόδου του Κάστρου. Ο 17ος αιώνας όμως αρχίζει δραματικά για την πόλη, με ορόσημο το 1611. Η αποτυχημένη εξέγερση με επικεφαλής τον επίσκοπο Τρίκκης Διονύσιο το Φιλόσοφο (Σκυλόσοφο) γίνεται αφορμή για συστηματικές διώξεις των Χριστιανών, οι οποίοι εκδιώκονται από το Κάστρο, όπου μένουν πια μόνο Τούρκοι κι Εβραίοι. Οι εκκλησίες μέσα κι έξω από το Κάστρο καταστρέφονται από πυρκαγιά λίγο μετά το 1611.
Το 1618 ιδρύεται το μεγαλοπρεπές συγκρότημα τζαμιού του Ασλάν–πασά στη βορειοανατολική ακρόπολη, στη θέση των ανακτόρων του Βυζαντινού διοικητή. Μπαίνοντας κανείς σήμερα από τη νεότερη πύλη, αντικρίζει απέναντί του την Εστία του συγκροτήματος. Στο χώρο αυτό κατά τη Βυζαντινή περίοδο βρισκόταν η κατοικία του ηγεμόνα. Από εδώ γκρεμίστηκε η αφεντοπούλα Μανταλένα κι η αρχόντισσα Καυσοκαββαδίνα, όπως μας λέει ο μύθος, ενώ παρακολουθούσαν τη γιορτή των Θεοφανείων. Από εδώ ξεκινούσαν οι άρχοντες για να πάνε να προσκυνήσουν στο ναό των Ταξιαρχών, στην άλλη ακρόπολη. Απέναντι από την Εστία, μια μικρή πόρτα οδηγεί στις υπόγειες φυλακές του Αλή και το συνεχόμενο με αυτές φυσικό σπήλαιο. Στα σκοτεινά τους κελιά βασανίστηκαν και βρήκαν μαρτυρικό θάνατο πολλοί αγωνιστές. Το σπήλαιο δεν έχει ακόμα αξιοποιηθεί. Ιδιαίτερα αξιόλογος είναι ο φυσικός του διάκοσμος από σταλακτίτες και σταλαγμίτες. Κατεβαίνοντας από το τζαμί, δεξιά, λίθινη σκάλα στις παρειές του βράχου οδηγεί στη λεγόμενη «σπηλιά του Σκυλοσόφου». Πρόκειται για το σπήλαιο στο οποίο συνελήφθη ο επίσκοπος Τρίκκης Διονύσιος ο Φιλόσοφος, μετά την αποτυχημένη εξέγερση του 1611. Ο Αλή πασάς αμέσως μετά την εδραίωσή του στην εξουσία ανεγείρει σεράγια, τζαμιά και δημόσια οικοδομήματα. Κτίζεται καταρχήν το σεράι του στην νοτιοανατολική ακρόπολη (Ιτς- Καλέ) του Κάστρου, την οποία οχυρώνει με εσωτερικό τείχος. Επανακτίζει το Φετιχέ τζαμί που το μετατρέπει σε τέμενος του σεραγιού. Το 1807 κτίζει το κομψότατο σεράι στα Λιθαρίτσια, θερινό σεράι στα θέση Μάζια στο Δρίσκο και μια σειρά περίπτερα. Το 1815 επισκευάζει ριζικά τα τείχη του Κάστρου και τους δίνει τη μορφή που βλέπουμε και σήμερα. Η Σχολή Ιππικού, το Σουφαρί-σεράι, γίνεται το κέντρο εκπαίδευσης ακόμα και σημαντικών ελλήνων οπλαρχηγών.
Το επιβλητικό τείχος που αντικρίζει σήμερα ο επισκέπτης είναι, στο μεγαλύτερό του μέρος, κτίσμα του Αλή–πασά, του έτους 1815. Λείψανα του τείχους της υστεροβυζαντινής περιόδου (13ος-14ος αι.) διακρίνονται σε αρκετά σημεία του Κάστρου, ιδιαίτερα στο κάτω μέρος του τείχους. Εντυπωσιακοί σώζονται μέχρι σήμερα δύο Βυζαντινοί πύργοι. Ο ένας δεσπόζει στη βορειοανατολική ακρόπολη και είναι γνωστός με την παλαιότερη ονομασία του ως “πύργος του Βοημούνδου”. Ο δεύτερος Βυζαντινός πύργος που σώζεται είναι ο πύργος του Θωμά, νότια της σημερινής κεντρικής πύλης, στην περιοχή του Κουρμανιού.
Λίγα μέτρα έξω από την πύλη της βορειοανατολικής ακρόπολης βρίσκεται το κομψό κτίριο της βιβλιοθήκης. Νότια της βιβλιοθήκης διατηρείται, σε κακή κατάσταση σήμερα το μοναδικό στην Ήπειρο σωζόμενο δημόσιο λουτρό της Τουρκοκρατίας. Απέναντι από το λουτρό, ένα μεγάλο και επιβλητικό κτίριο, το Σουφαρί-σεράϊ, που στέγαζε τη Σχολή Ιππικού του Αλή, ένα ογκώδες, μακρόστενο, λιθόκτιστο κτίριο, το οποίο καλύπτεται από τέσσερις παράλληλες δίριχτες στέγες. Ένα μεγάλο Βυζαντινό λουτρό, που αποκαλύφθηκε στην αυλή του Σουφαρί. είναι το μοναδικό αστικό κτίσμα που αποκαλύφθηκε στο Κάστρο, κτισμένο πάνω σε τοίχους Ελληνιστικών χρόνων, στοιχείο που ανάγει την ιστορία αυτού του τόπου αρκετούς αιώνες στο παρελθόν.Το ύψωμα του Ιτς-Καλέ αποτελεί κατά πάσα πιθανότητα τον αρχικό οικιστικό πυρήνα της πόλης, αφού ο σχετικά ευρύς χώρος στην κορυφή του μπορεί να φιλοξενήσει ένα μικρό οικισμό.
Δεξιά της πύλης αρχίζουν οι στοές, που εξυπηρετούσαν την επικοινωνία με το νότιο τμήμα του συγκροτήματος, συγχρόνως όμως φιλοξενούσαν χώρους στρατωνισμού και αποθήκευσης.
Το λεγόμενο “θησαυροφυλάκιο” είναι ένα από τα εντυπωσιακότερα κτίρια αυτής της πλευράς.
Δυτικά δεσπόζει διώροφο κτίριο, που σήμερα στεγάζει τα εργαστήρια συντήρησης της 8ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων. Στην απέναντι πλευρά, κοντά στα μαγειρεία, έχουν ήδη αποκαλυφθεί ίχνη μακρόστενου συγκροτήματος, άγνωστης προς το παρόν χρήσης. Το μικρό κτίριο που ακολουθεί προς Νότον ήταν μάλλον πυριτιδαποθήκη. Η σημερινή όψη του τάφου του Αλή-πασά απέχει πολύ από την αρχική του λαμπρότητα. Το Φετιχέ τζαμί, τελευταίο από τα κτίρια αυτής της πλευράς, κατασκευάστηκε γύρω στα 1795 από τον Αλή-πασά για να χρησιμοποιηθεί ως ναός του σεραγιού του.
Πηγές : 6ο Δημοτικό Σχολείο Ιωαννίνων και το Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων
