Σαντορίνη: Σεισμοί, ηφαιστειακές εκρήξεις και καταστροφές από το 1613 π.Χ. έως σήμερα

Βασίλης Τσακίρογλου

Η ιστορία του νησιού, από την πιο ισχυρή έκρηξη ηφαιστείου που έχει γνωρίσει ποτέ ο κόσμος μέχρι την ολέθρια σεισμική δόνηση των 7,8 Ρίχτερ το 1956 που προκάλεσε 53 νεκρούς, δεκάδες τραυματίες και εκτεταμένες υλικές καταστροφές

 Η τραγική κατάσταση της Σαντορίνης ύστερα από τον σεισμό των 7,8 Ρίχτερ μονοπωλούσε τα πρωτοσέλιδα των αθηναϊκών εφημερίδων την Τρίτη 10 Ιουλίου 1956. Τα ρεπορτάζ της εποχής ενημέρωναν το ελληνικό κοινό ότι «ένα νέον πλήγμα του Εγκελάδου κατά της γραφικωτέρας νήσου του Αιγαίου - Καταστρεπτικός σεισμός μετέβαλεν εις ερείπια τη Σαντορίνην - Αιθάλη εκ του ηφαιστείου καλύπτει την περιοχήν και φθάνει μέχρι της Σύρου - Ισχυρότατον παλιρροϊκόν κύμα, κινούμενον ελικοειδώς, έφθασεν από Σαρωνικού μέχρι Κρήτης και της Δωδεκανήσου» κ.λπ.

Σήμερα γνωρίζουμε ότι ο σεισμός της 9ης Ιουλίου 1956, με επίκεντρο στη θαλάσσια περιοχή της Αμοργού, ήταν ο τρίτος πιο ισχυρός στην Ευρώπη από το 1900 έως σήμερα. Το χτύπημα για τη Σαντορίνη ήταν συντριπτικό, με 53 νεκρούς, δεκάδες τραυματίες και εκτεταμένες υλικές καταστροφές.

«Ολίγον μετά τα εξημερώματα χθες, οι κάτοικοι της πρωτευούσης, της Αττικής και μεγάλου τμήματος της χώρας» συνεχίζει η δημοσιογραφική κάλυψη την επαύριο του πλήγματος «εξύπνησαν έντρομοι από σειράν ισχυρών σεισμικών δονήσεων, επίκεντρον των οποίων ήτο και πάλιν, μετά πάροδον 30ετιας περίπου, η πολλάκις πληγείσα από θεομηνίας Σαντορίνη. Η πρώτη σεισμική δόνησις, ως ανεγράφη υπό του σεισμογράφου του Αστεροσκοπείου Αθηνών εγένετο την 5.12΄18" πρωινήν και ήτο αρκετά ισχυρά.

» Τρία λεπτά βραδύτερον εσημειώθη δευτέρα σεισμική δόνησις, κατά πολύ σφοδροτέρα, προκαλέσασα τον θάνατον δεκάδων κατοίκων της νήσου Σαντορίνης και μεγάλας ζημίας εις την πληγείσαν περιοχήν και άλλας νήσους. Ως αναφέρει το Αστεροσκοπείον, εκ της εκρήξεως του ηφαιστείου της Θήρας και των ισχυροτάτων σεισμικών δονήσεων, αι οποίαι συνεχίσθησαν με μικροτέραν έντασιν κατ' αραιά διαστήματα, εσχηματίσθη ισχυρότατον θαλάσσιον παλιρροϊκόν κύμα, το οποίον προσέβαλε τας ακτάς των νήσων Ικαρίας, Σάμου, Πάρου, Αστυπαλαίας, Αμοργού, Μήλου, Καλύμνου, Κω, καθώς και τας βορείους ακτάς της Κρήτης».

Σύμφωνα με άρθρο που δημοσιεύτηκε το Σεπτέμβριο του 2009 στο εξειδικευμένο επιστημονικό περιοδικό Geophysical Journal International προσδιορίζει την αμέσως πληγείσα περιοχή, από τον κύριο σεισμό και τις 34 συνοδές δονήσεις της 9ης Ιουλίου 1956, σε μια έκταση 75×40 χλμ. Επιπλέον, υπογραμμίζεται ότι το τσουνάμι που δημιουργήθηκε από τη σεισμική έξαρση ήταν το μεγαλύτερο που έχει καταγραφεί σε ολόκληρη τη Μεσόγειο στη διάρκεια του 20ου αιώνα, με ύψη κυμάτων 30 μ. στις ακτές της Αμοργού, 20 στην Αστυπάλαια και 10 στη Φολέγανδρο.

Στο ίδιο άρθρο, η γενεσιουργός αιτία του σεισμού-τέρατος των 7,8 Ρίχτερ, αποδίδεται σε υποθαλάσσιες μετατοπίσεις γεωλογικών πλακών -και πάντως όχι σε έκρηξη του ηφαιστείου της Σαντορίνης, όπως εσφαλμένα έγραφαν τα ρεπορτάζ του 1956. Ωστόσο, το λάθος αυτό είναι χαρακτηριστικό της αντίληψης που επικρατεί για τη Σαντορίνη, ότι δηλαδή οι σεισμοί που τακτικά συγκλονίζουν το νησί, οφείλονται στο ηφαίστειο. Κι αυτή είναι η αλήθεια, μολονότι η τελευταία έκρηξη του ηφαιστείου σημειώθηκε το 1950.

Πάντως, δικαιολογημένα οι σεισμοί στη Σαντορίνη συνδέονται, άμεσα ή έμμεσα με το ηφαίστειο και το ηφαίστειο συνδέεται -για την ακρίβεια, σχεδόν ταυτίζεται- με τη Σαντορίνη. Διότι η ίδια η Σαντορίνη έχει σχηματιστεί από την ηφαιστειακή λάβα, ενώ αυτό που αποτελεί σήμερα υπόσταση του νησιού, είναι κατ' ουσίαν ό,τι έχει απομείνει πάνω από την επιφάνεια της θάλασσας μετά από τις τρομακτικές γεωλογικές ανακατατάξεις οι οποίες συντελέστηκαν στη διάρκεια εκατομμυρίων ετών.

Κι αυτό που έχει απομείνει και ονομάζεται Σαντορίνη, είναι τα κομμάτια της αρχέγονης Στρογγυλής, ενός νησιού που το σχήμα του προσέγγιζε στον τέλειο κύκλο. Στο κέντρο του, όμως, υπήρχε το ηφαίστειο, το οποίο βυθίστηκε και μετετράπη σε «καλντέρα», δηλαδή σε ένα γήινο καζάνι. Η καλντέρα της Σαντορίνης, μια τεράστια κοιλότητα εδάφους που σχηματίζεται όταν υποχωρεί η κορυφή ενός ηφαιστειακού κώνου, είναι η μεγαλύτερη στον κόσμο, με επιφάνεια 32 τετ. χλμ.

Η ιστορία των σεισμών στη Σαντορίνη είναι, στην πραγματικότητα, διπλή. Ο ένας κλάδος της είναι οι σεισμικές δονήσεις αφ' εαυτές και ο άλλος αφορά στην ηφαιστειακή δραστηριότητα. Παλαιότερα, προφανώς, οι δονήσεις με τις εκρήξεις του ηφαιστείου της Θήρας αποτελούσαν ζεύγη, δύο όψεις του ίδιου φαινομένου. Καθώς όμως το ηφαίστειο εξασθενούσε, απέμειναν κυρίως οι σεισμοί να τρομοκρατούν κατοίκους και ενοίκους στη Σαντορίνη, όπως, φυσικά και την επιστημονική κοινότητα.

Μια ταραγμένη ιστορία

Οι επιστήμονες θεωρούν ως πιθανότερη την εκδοχή ότι το ηφαίστειο της Σαντορίνης σχηματίστηκε μαζί με τα νησιά του Αιγαίου, προς το τέλος του Κατώτερου Πλειόκαινου, ήτοι πριν από περίπου 3 εκατ. χρόνια. Στην πρώτη φάση του, το ηφαίστειο ήταν υποθαλάσσιο. Ωστόσο, οι μεγάλες ποσότητες των υλικών που εκτόξευε, εν τέλει κάλυψαν το μεγαλύτερο τμήμα της Θήρας και έφεραν το ηφαίστειο στην επιφάνεια της θάλασσας. Τότε το νησί, η Στρογγύλη, ήταν μεν πολύ πιο μικρό από το σημερινό σύμπλεγμα των νησιών Θήρα, Θηρασιά και Ασπρονήσι, αλλά ήταν ενιαίο.

Το κρίσιμο ορόσημο για το ηφαίστειο της Σαντορίνης είναι το έτος 1613 π.Χ. όταν συνέβη η πιο ισχυρή έκρηξη ηφαιστείου που γνωρίσει ποτέ ο κόσμος. Ειδικά για το συγκεκριμένο νησί, από την έκρηξη κατακρημνίστηκε σύσσωμος ο μαγματικός θάλαμος, δηλαδή το σώμα του ηφαιστείου. Το αποτέλεσμα ήταν να δημιουργήθηκαν τα τρία βασικά νησιά του συμπλέγματος, η Θήρα, η Θηρασιά και το Ασπρονήσι, ενώ ανάμεσά τους έχασκε πλέον η καλντέρα.

Η αναπαράσταση της ακολουθίας των γεγονότων, όπως τη σκιαγραφεί σε συνέντευξή του ο έγκριτος ηφαιστειολόγος δρ. Γιώργος Βουγιουκαλάκης, είναι συγκλονιστική: «Κατά την πρώτη φάση, δημιουργείται μια μεγάλη εκρηκτική στήλη από τέφρα ύψους 35-36 χλμ. Διαρκεί περίπου 4-6 ώρες και τινάζει στον αέρα περίπου 2 κυβ. χλμ. (4,6 δισ. τόνους) μάγματος. Η τεράστια ενέργεια που ελευθερώνεται από την εξάτμιση του νερού, κονιορτοποιεί μεγάλες ποσότητες μάγματος και τις εκτινάσσει με μεγάλες ταχύτητες (80-150 μ/δλ.) και θερμοκρασίες της τάξης των 150-200 β. Κελσίου, καλύπτοντας όλη τη Σαντορίνη με λευκή τέφρα. Οι αλλεπάλληλες αυτές εκρήξεις δημιουργούν συχνά έντονα ωστικά κύματα, τα καταστροφικά αποτελέσματα των οποίων έχουν καταγραφεί σε τμήματα οικιών του προϊστορικού οικισμού.

» Στη δεύτερη εκρηκτική φάση νέφος ατμών και τέφρας κινούνται με υψηλές ταχύτητες ακτινοειδώς γύρω από την περιοχή της έκρηξης.Κατά την τρίτη φάση η περιοχή καλύπτεται με τεράστια ποσά ηφαιστειακής τέφρας. Στην τελευταία φάση εκτοξεύονται παχιά σύννεφα ζεστής κόκκινης τέφρας, η οποία τελικά εναποτίθεται στη γη, ή βυθίζεται στη θάλασσα. Το όλο συμβάν, από τις πρώτες εκρήξεις μέχρι και τη δημιουργία της καλδέρας, δεν πρέπει να είχε διάρκεια μεγαλύτερη από λίγα (2-3) 24ωρα. Ο όγκος του υλικού που εκτινάχθηκε, υπολογίστηκε σε τουλάχιστον 60 km3 μάγματος ή περίπου 150 δισ. τόνους πετρωμάτων!

» Η ισχύς της έκρηξης του 1613 π.Χ. ήταν τεράστια. Ήταν η μεγαλύτερη ηφαιστειακή έκρηξη, που γνώρισε ποτέ η ανθρωπότητα, σαν πολλές ατομικές βόμβες Χιροσίμα μαζί. Τα πρώτα 24ωρα της έκρηξης σταμάτησε κάθε είδος ζωής σε ακτίνα 100 χλμ! Και κατόπιν ξεκίνησαν τα τσουνάμι».

Νέα Καμένη

Μετά από το 1613 π.Χ.

Μετά από το «big bang» της Σαντορίνης, το ηφαίστειο εξακολούθησε να εκρήγνυται από καιρού εις καιρόν, αν και όχι με την ίδια σφοδρότητα. Τα κυριότερα γεγονότα μετά από το 1613 π.Χ. έχουν ως εξής:

- Το 46 μ.Χ. δημιουργήθηκε από τη λάβα του ηφαιστείου η νησίδα Παλιά Καμένη, η μικρή Καμένη το 1570 μ.Χ. και η Νέα Καμένη το 1707 μ.Χ. Μάλιστα, από τις διαδοχικές εκρήξεις και εγχύσεις λάβας, τα νησιά αυτά άλλαξαν πολλές φορές σχήμα και μέγεθος.

- Στις 27 Σεπτεμβρίου 1650 εκρήγνυται το υποθαλάσσιο ηφαίστειο Κολούμπο (περ. 8 χλμ βορειοανατολικά της Σαντορίνης). Από την ισχυρή έκρηξη προκλήθηκε ένα ισχυρό τσουνάμι και εκλύθηκαν τοξικά δηλητηριώδη αέρια, εξαιτίας των οποίον έχασαν τη ζωή τους περίπου 50 άνθρωποι.

- 4 Φεβρουαρίου 1866 - 15 Οκτωβρίου 1870: Μία μέτρια ηφαιστειακή δραστηριότητα ενώνει τη Μικρή και τη Νέα Καμένη.

- 26 Ιανουαρίου 1866 - Πτώση λίθων προκαλεί ζημιές στους τοίχους των σπιτιών, ενώ μετά από μερικές ημέρες παρατηρείται άνοδος της θερμοκρασίας του θαλάσσιου νερού και έκλυση καπνού. Στις αρχές Φεβρουαρίου 1866 δημιουργείται ένας ηφαιστειακό κώνος, ο οποίος ονομάστηκε «Γεώργιος».

- 10 Μαΐου 1866: Σχηματίζονται τα «νησιά του Μάη», τα οποία εξαφανίστηκαν αμέσως μετά.

- 11 Αυγούστου 1925-17 Μαρτίου 1928: Αυξάνεται η θερμοκρασία στον κόλπο «Κόκκινα Νερά» και πραγματοποιείται καθίζηση της ανατολικής ακτής της Νέας Καμένης.

- Μάιος 1926: Διαμορφώνεται ένας νέος θόλος λάβας. Βαφτίζεται «Ναυτίλος».

- 20 Αυγούστου 1939-Ιούλιος 1941: Σχηματίζονται διάφοροι θόλοι λάβας ονομαζόμενοι Τρίτωνας, Κτενάς, Φουκέ, Σμιθ, Ρεκ και Νίκη. Μεταξύ 20 Αυγούστου 1939 και του Ιουλίου του 1941 σημειώνονται 5 εκρήξεις στη Νέα Καμένη. Αργά τον Αύγουστο του 1940, δύο μεγάλες εκρήξεις στην κορυφή του νησιού εκτίναξαν το παλιό πέτρωμα του 1866 στον αέρα και άνοιξαν 2 μεγάλους κρατήρες, μήκους 50 μ. ο καθένας, αλλά χωρίς λάβα. Προς το τέλος Νοεμβρίου του ίδιου έτους, παχύρευστη λαβα άρχισε να ρέει από μια σχισμή 100 μ., δημιουργώντας τα πεδία λάβας που ονομάζονται Νίκη, προς τιμήν της νίκης των Ελλήνων στην Αλβανία. Η λάβα κάλυψε τις ανατολικές πλαγιές του νησιού και σταμάτησε λίγο πριν φτάσει την θάλασσα. Ο κύκλος αυτός των εκρήξεων ολοκληρώθηκε τον Ιούλιο του 1941.

- 10 Ιανουαρίου-2 Φεβρουαρίου 1950: Το ηφαίστειο εκρήγνυται επί σχεδόν έναν μήνα. Δημιουργώντας το θόλο «Λιάτσικας» και ροή λάβας. Ανατινάχθηκε το πέτρωμα στους νότιους πρόποδες του τρούλου της Νίκης, ανοίγοντας μια διέξοδο για το νέο μάγμα που άρχισε να χύνεται έξω. Η ηφαιστειακή τέφρα εκτοξεύτηκε σε ύψος έως και 1.000 μ. Τα θραύσματα λάβας έπεσαν σε ακτίνα 850 μ. στη γύρω περιοχή.

- 9 Ιουλίου 1956 σημειώνεται η προαναφερθείσα δόνηση των 7,8 Ρίχτερ.

Κολούμπο, μια «μηχανή σεισμών»

Σε απόσταση 6,5 χλμ βορειοανατολικά της Σαντορίνης, υπάρχει ένα ενεργό υποθαλάσσιο ηφαίστειο, το Κολούμπο. Εντοπίστηκε από τις αλλεπάλληλες μικρο-δονήσεις που προκαλεί, από την έκλυση αερίων, καθώς και από την παραμόρφωση του πυθμένα. Κάτω από τον οποίον θεωρείται πως υπάρχει ένας θάλαμος διάπυρου μάγματος, διαμέτρου έως και 5 χλμ. Η ηφαιστειακή δραστηριότητα του Κολούμπο δεν σταματά ποτέ. Αντιθέτως, προκαλεί συνεχείς μικροσεισμούς -έως 4 Ρίχτερ και διαρκή μετατόπιση του πυθμένα γύρω από τον κρατήρα του.

Την περίοδο 1649-1650 σημειώθηκε μια μακρά ακολουθία εκρήξεων, επί 3 μήνες, οι οποίες συνοδεύτηκαν από κύματα τσουνάμι και ισχυρούς σεισμούς. Περίπου 50 άνθρωποι εκτιμάται πως είχαν χάσει τη ζωή τους τότε. Ο κώνος που σχημάτισε ο κρατήρας αυτός δεν ξεπρόβαλε ποτέ πάνω από την επιφάνεια της θάλασσας και αποτελεί ακόμα και σήμερα έναν ύφαλο, σε βάθος περίπου 18,5 μέτρων.

Ο Ιησουίτης Francois Richard απέδωσε με καθηλωτικό τρόπο τις εκρήξεις του Κολούμπο: «Τη νύχτα της 27ης Σεπτεμβρίου ένας καινούργιος, πιο φοβερός σεισμός έκανε τα σπίτια να γέρνουν από εδώ και από κει, σαν κούνιες μωρών, να σαλεύουν σαν καλάμια καθώς φυσάει ο άνεμος. Ύστερα από αυτή τη δόνηση, είδαμε να ξεπηδούν από τη θάλασσα, 4 μίλια ανατολικά, ανάμεσα σε Άνδρο και Σαντορίνη, φλόγες τυλιγμένες με πυκνά σύννεφα. Μια κάπνα ανέβαινε από τη φλεγόμενη άβυσσο προς τα ύψη. Ύστερα τα πυρακτωμένα σύννεφα χαμήλωσαν, αφήνοντας μια οσμή αβάσταχτη, έτσι που θαρρούσες πως οι φλόγες έβγαιναν από την κόλαση».

https://www.protothema.gr/