ΟΙ ΓΑΛΛΟΙ ΔΕΝ ΞΕΡΟΥΝ ΠΟΛΥ ΚΑΛΑ ΓΑΛΛΙΚΑ

 ΟΙ ΓΑΛΛΟΙ ΔΕΝ ΞΕΡΟΥΝ ΠΟΛΥ ΚΑΛΑ ΓΑΛΛΙΚΑ

Από το ιστολόγιο του Ν. Σαραντάκου" Οι λέξεις έχουν τη δική τους ιστορία "

Παραδοξολογία θα σας φανεί αυτό, αλλά το λέω χιουμοριστικά, σαν εισαγωγή σε ένα αρθράκι που το χρωστάω εδώ και καιρό. Κανονικά ήταν  να το βάλω την  Παρασκευή που μας πέρασε,  να συμπίπτει και με την  εθνική γιορτή της Γαλλίας, αλλά για τεχνικούς λόγους προτίμησα τα Πλωμαρίτικα. Προκειμένου να το αναβάλω για  του χρόνου, που άλλωστε η 14η Ιουλίου πέφτει Κυριακή,  και τελικά να  το ξεχάσω, το βάζω σήμερα και ζητώ προκαταβολικά συγγνώμη.

Στα ελληνικά έχουμε πολλά γαλλικά δάνεια που μπήκαν στη γλώσσα μας τους αιώνες που η γαλλική ήταν η επικρατέστερη  (ή και η μόνη) διεθνής γλώσσα στην Ευρώπη. Σε παλιότερο άρθρο δημοσιευμένο στις 14 Ιουλίου πριν από τρία χρόνια, είχα έναν κατάλογο με 666 ελληνικές λέξεις γαλλικής  προέλευσης, αλλά ο κατάλογος κάθε άλλο παρά εξαντλητικός ήταν. Στο βιβλίο  του Νικόλαου Κοντοσόπουλου L’ influence du français sur le grec – Emprunts lexicaux et calques phraséologiques, αναφέρονται περί τα 1700 γαλλικά δάνεια. Βέβαια, εδώ και δεκαετίες, η γαλλική έχει πάψει να είναι ο βασικός δανειοδότης της γλώσσας, οπότε τα νεότερα γαλλικά δάνεια είναι λιγότερα  -πρόχειρα σκέφτομαι τον όρο «νατουραλιζέ».

Αλλά πλατειάζω. Σε εκείνο το προ τριετίας άρθρο, ο φίλος μας ο Πέπε είχε αναφερθεί σε κάποιες λέξεις που, ενώ ειναι γαλλικής προέλευσης έχουν στα  ελληνικά διαφορετική σημασία απ’ ό,τι στα γαλλικά -ψευδόφιλες από μια άποψη. Το ίδιο θέμα το είχαμε θίξει και σε επόμενα άρθρα και πρόσφατα ο φίλος μας ο Missing Ink μού θύμισε το χρέος, οπότε σήμερα σπεύδω να το εξοφλήσω για να μην πληρώνω τόκους υπερημερίας.

Δεν είναι τόσο πολλές οι γαλλικής προέλευσης ελληνικές λέξεις της κατηγορίας αυτής -μετρημένες στα δάχτυλα είναι, έστω των  δυο χεριών. Με τα σχόλιά σας ίσως επιστρατεύσουμε και τα δάχτυλα των ποδιών.

Πολλοί γαλλομαθείς Έλληνες, που επισκέπτονται τη Γαλλία, στην επικοινωνία τους με Γάλλους βάζουν στο λόγο τους αυτές τις «γαλλικές» λέξεις, με αποτέλεσμα να προκαλούνται παρεξηγήσεις, κάποτε κωμικές, διότι στα γαλλικά, ας πούμε, το πορτμπαγκάζ του αυτοκινήτου δεν το λένε porte-bagages, ούτε το καλοριφέρ το λένε calorifère, ενώ αν πάτε να ζητήσετε καλσόν σε κάποιο κατάστημα ρούχων μπορεί να σας παραπέμψουν στο αντρικό τμήμα. Οπότε, όπως είχε πει και ο φίλος μας ο Πέπε σε κάποιο παλιό σχόλιο, όποιος πάθει μια από αυτές τις παρεξηγήσεις, μπορεί να  συμπεράνει ότι «οι Γάλλοι δεν ξέρουν και τόσο καλά γαλλικά»!

Ξεκινάμε λοιπόν.

• Το πορτμπαγκάζ του αυτοκινήτου, λοιπόν, δηλαδή, κατά τον ορισμό του λεξικού, «ο ειδικός χώρος (στο πίσω μέρος) του αυτοκινήτου, όπου τοποθετούνται οι αποσκευές των επιβατών», ασφαλώς είναι δάνειο από το γαλλικό porte-bagages, αλλά οι Γάλλοι δεν χρησιμοποιούν αυτή τη λέξη για το πορτμπαγκάζ του αυτοκινήτου τους. Αυτό το διαπίστωσα τα πρώτα χρόνια που ζούσα στο Λουξεμβούργο, όπου η επικοινωνία γίνεται στα γαλλικά, όταν είπα σε κάποιον ότι κάτι βρίσκεται dans le porte-bagages, τον είδα να με κοιτάζει σαν να  μη καταλαβαίνει,  κι ύστερα να μου λέει Ah, vous voulez dire le coffre! Διότι, βλέπετε, το πορτμπαγκάζ οι Γάλλοι το λένε coffre, μπορεί να το πουν και malle, ενώ porte-bagages στα γαλλικά είναι η σχάρα πάνω στο αυτοκίνητο, είναι η  μπαγκαζιέρα του αυτοκινήτου ή της μοτοσικλέτας, είναι και η εταζέρα στα τρένα ή στα λεωφορεία όπου βάζουμε αποσκευές -αλλά δεν είναι ο ειδικός χώρος του αυτοκινήτου, δεν  είναι το πορτμπαγκάζ!
• Το καλοριφέρ είναι  βέβαια δάνειο από το γαλλικό calorifère, κάτι σαν θερμοφόρο θα το μεταφράζαμε κατά λέξη. Ωστόσο, στα σημερινά γαλλικά σπίτια δεν υπάρχει calorifère, υπάρχει  radiateur. Η λέξη calorifère χρησιμοποιόταν παλιότερα για τα θερμαντικά σώματα, ήδη από τον  19ο αιώνα, αλλά σήμερα σπάνια ακούγεται.
• Πάμε λίγο στα ρούχα, όπου έχουμε κάμποσα λήμματα. Έλεγα για το καλσόν, που είναι, κατά το λεξικό, «είδος ψηλής κάλτσας που καταλήγει σε κιλότα και που καλύπτει το σώμα ως τη μέση», γυναικείο ένδυμα. Λέγεται και καλτσόν, με παρασυσχέτιση προς την κάλτσα. Αντρικό ρούχο δεν  είναι, παρόλο που, όταν κάποιος ψευτοπαλικαρίζει, του λέμε ειρωνικά «σιγά μη σκίσεις κανένα καλσόν». Το καλσόν είναι δάνειο από το γαλλικό caleçon. Όμως στα γαλλικά caleçon είναι αντρικό εσώρουχο,  το κοινώς λεγόμενο σώβρακο -ιδού για του λόγου το αληθές. Για να τα λέμε όλα, τελευταία ακούς και caleçon hommes, αντρικό καλσόν, αλλά αν σε γαλλικό κατάστημα ζητήσετε caleçon χωρίς άλλον προσδιορισμό στο αντρικό τμήμα θα σας στείλουν. Το έχουν  πάθει αυτό πολλοί και πολλές.
• Και το γυναικείο καλσόν, κύριε; Οι Γάλλοι το γυναικείο είδος ένδυσης που εμείς λέμε καλσόν το λένε «collant». Ιδού για του λόγου το αληθές, από γαλλικό ηλεκατάστημα. Αλλά στα ελληνικά κολάν είναι είδος ελαστικού παντελονιού που εφαρμόζει σαν καλσόν στο  σώμα.
• Κάπως διαφορετική περίπτωση είναι η κιλότα. Κι αυτή  προέρχεται από το γαλλικό culotte, αλλά οι διαφορές σημασίας είναι ιστορικές. Η culotte αρχικά ήταν αντρικό παντελόνι, βράκα μάλλον, μεσαίου μήκους (κάτω από το γόνατο), που φορούσαν οι αριστοκράτες, γι’ αυτό και τους λαϊκούς αγωνιστές της γαλλικής επανάστασης τους είπαν sans-culottes. Φυσικά δεν έβγαιναν τσίτσιδοι στον  δρόμο,  αλλά δεν φορούσαν την αριστοκρατική κιλότα, παρά φαρδιά παντελόνια 
•  Οι sans-culottes αποτέλεσαν σοβαρό μεταφραστικό πρόβλημα. Τους είπαν «ξεβράκωτους», που βέβαια σε μας αλλού παραπέμπει. Το «αβράκωτος» είναι καλύτερο.  Ο Μάριος Βερέττας,  καλός μεταφραστής, σε ένα βιβλίο είχε κάνει την καταστροφική κατά τη γνώμη μου επιλογή να τους πει «χωρίς κιλότα». Σκέφτομαι πως και το «σαγκιλότοι» δεν θα ήταν κακό.
  Από την αντρική culotte έχουμε τις κιλότες της ιππασίας, έχουμε επίσης, όπως μας είχε πει σε παλιό σχόλιο ο Πέπε,  την κρητική γκιλότα, (αντιγράφω):  το παντελόνι τύπου ιππασίας, το οποίο διετέλεσε κάποτε στοιχείο «παραδοσιακής» αντρικής φορεσιάς (στην πραγματικότητα μάλλον τοπική μόδα), και μερικοί το φορούν ακόμη. Ειδικά σε λάιβ Κρητικών μουσικών στην Αθήνα, οι γκιλότες στο κοινό δίνουν και παίρνουν, παρακολουθεί κανείς και τις εξελίξεις της μόδας. Αλλά πού και πού βλέπεις και κάναν μπάρμπα να τις φοράει για καθημερινό, ακόμη και καταμεσής του Ηρακλείου.
  Η αλλαγή σημασίας όμως έγινε στα γαλλικά. Και ενώ κάποτε η culotte ήταν χαρακτηριστικά αντρικό ένδυμα, και διάβαζες la culotte et la jupe, ως μετωνυμία για τους άντρες και τις γυναίκες, στα σημερινά γαλλικά η culotte είναι γυναικείο εσώρουχο, αυτό που λέμε κι εμείς κιλότα. Υπάρχει όμως, σαν ανάμνηση, και η jupe-culotte, ζιπ-κιλότ.
• Συνεχίζοντας στα γυναικεία, το μεσοφόρι  που λέμε κομπινεζόν είναι γαλλικό δάνειο, από το combinaison που θα πει «συνδυασμός». Κι αυτό δεν ανήκει εντελώς στην κατηγορία των ψευδόφιλων, διότι μια από τις πάρα πολλές σημασίες του γαλλ. combinaison είναι και το «ελαφρό γυναικείο εσώρουχο», αλλά είναι όρος κυρίως προπολεμικός, παλιωμένος -όπως ίσως και το αντίστοιχο εσώρουχο. Σήμερα σε γαλλικό ηλεκατάστημα δεν θα βρείτε combinaison ενώ σε ελληνικό ηλεκατάστημα θα βρείτε κομπινεζόν. (Στα γαλλικά, combinaison λέγεται και η φόρμα εργασίας, που συνδυάζει σακάκι και παντελόνι, ή η στολή του αστροναύτη).
• Και λίγο πιο πάνω, το σουτιέν. Στα ελληνικά είναι ο στηθόδεσμος, δάνειο από το γαλλικό soutien-gorge, που θα πει «στήριξη του στήθους». Εμείς το συντομέψαμε, αλλά το σκέτο soutien στα γαλλικά θα πει στήριξη, υποστήριξη κι όταν ο Γάλλος ακούσει σκέτο soutien δεν θα σκεφτεί το σουτιέν, και ο τίτλος «un soutien de  Macron» σημαίνει έναν προσκείμενο στον Μακρόν, κάποιον που στηρίζει τον Μακρόν (και που τον στηρίζει ο Μακρόν), και όχι ότι ο Γάλλος πρόεδρος φοράει σουτιέν. Ο γαλλικός όρος μπερδεύει περισσότερο διότι το gorge σημαίνει κυρίως άλλα πράγματα, τον λαιμό ή το λαρύγγι (ο πονόλαιμος είναι mal à  la gorge) ή το φαράγγι των  ποταμών (ήθελα να  πάω στα Gorges du Tarn), ενώ η σημασία «γυναικείο στήθος» είναι απαρχαιωμένη.
• Έχουμε και τη σερβιέτα, από το γαλλικό serviette. Όμως στα γαλλικά η λέξη έχει πολλές σημασίες -είναι η υφασμάτινη πετσέτα του φαγητού, η χαρτοπετσέτα, η πετσέτα του μπάνιου. Αν ρωτήσετε σε σουπερμάρκετ που είναι οι serviettes, μάλλον θα σας στείλουν  στις χαρτοπετσέτες και στα συναφή. Αυτό που εμείς λέμε σερβιέτα, οι Γάλλοι το λένε serviette hygiénique ή serviette périodique. Υπάρχει και το πιο παλιό garniture périodique, που μπορεί να το συναντήσετε ως  επιγραφή σε δημόσιες τουαλέτες (σαν παράδειγμα αντικειμένου που δεν πρέπει να πετάτε μέσα στη λεκάνη).
• Αλλά και το κραγιόν που χρησιμοποιούν (οι γυναίκες κυρίως) για να βάφουν τα χείλη τους, είναι μεν δάνειο από το γαλλ. crayon, αλλά οι Γαλλίδες δεν βάζουν crayon  στα χείλη τους, βάζουν rouge à lèvres (κόκκινο για τα χείλια). Στα γαλλικά, crayon είναι το μολύβι, ο μαρκαδόρος, το χρωματιστό μολύβι της ζωγραφικής.  Αν σε γαλλικό πολυκατάστημα  ζητήσετε crayons σε αυτό το τμήμα θα σας στείλουν, ενώ αν το ζητήσετε σε καλλυντικάδικο μάλλον θα σας στείλουν στο τμήμα που έχει τα μολύβια του μακιγιάζ. Όμως κι εμείς, εκτός από κραγιόν  έχουμε και το κραγιόνι, που σημαίνει το χρωματιστό μολύβι της ζωγραφικής.
• Περίπου τελειώσαμε, αλλά έχουμε και το μπον βιβέρ, που φαίνεται δάνειο από το γαλλ. bon viveur, όμως στα γαλλικά τέτοια ακριβώς λέξη δεν υπάρχει. Οι Γάλλοι λένε bon-vivant, για κάποιον που του αρέσει να χαίρεται τις απολαύσεις της ζωής. Το bon viveur δεν είναι γαλλικό, είναι αγγλικός ψευδογαλλισμός, απ’ όπου το πήραμε κι εμείς. Λάθος κάνει το Ετυμολογικό λεξικό του Μπαμπινιώτη  που παράγει το μπον βιβέρ από το (ανύπαρκτο, λέμε) «γαλλικό bon-viveur «ευζωιστής»).
• Τέλος, υπάρχουν  και μερικές λέξεις με το επίθημα -άζ, όπως το σπικάζ. Το επίθημα είναι γαλλικό (-age), και υπάρχουν δεκάδες ελληνικές λέξεις,  δανεισμένες από τα γαλλικά,  με το επίθημα αυτό, από το αβαντάζ και το γκαράζ έως το σαμποτάζ και το τιράζ ( έχουμε βέβαια άρθρο ), αλλά γαλλική λέξη speakage δεν υπάρχει, την φτιάξαμε εμείς με το γαλλικό επίθημα, όπως φτιάξαμε και τον αεριτζή με το τουρκογενές επίθημα -τζής.

Για να δούμε -θα προσθέσετε στα σχόλιά σας κι άλλα ψευδόφιλα γαλλικά;

Από το ιστολόγιο του Ν. Σαραντάκου" Οι λέξεις έχουν τη δική τους ιστορία "