Παραπληροφόρηση: Μια σοβαρή απειλή για τη δημοκρατία

 Παραπληροφόρηση: 

Μια σοβαρή απειλή για τη δημοκρατία

Αντικλείδι

Οι ψευδείς ειδήσεις κι ο τρόπος που εξαπλώνονται στα μέσα ενημέρωσης αποτελούν μια από τις μεγαλύτερες απειλές της σύγχρονης κοινωνίας. Η ποσότητα των δημοσιευμάτων που σκόπιμα παραπληροφορούν είναι τόση μεγάλη, ώστε να τίθεται θέμα προσβολής της δημοκρατίας.

Σε πρόσφατη έρευνα του Ευρωβαρομέτρου, το 83% απάντησαν ότι οι ψευδείς ειδήσεις συνιστούν κίνδυνο για τη δημοκρατία.

Η αλήθεια έχει τεράστια σημασία σε μια κοινωνία. Όσο περισσότερο ο δημόσιος λόγος βασίζεται στα ψέματα και στον λαϊκισμό, τόσο πιο δύσκολο είναι να σημειωθεί εποικοδομητική πρόοδος. Η δημοκρατία βλάπτεται όταν οι άνθρωποι ψηφίζουν με βάση την πίστη τους σε θεωρίες συνωμοσίας. Το κράτος υποφέρει όταν οι πολιτικές θεσπίζονται βασισμένες εν μέρει σε ψευδείς ισχυρισμούς. Ενώ το κύρος της χώρας πλήττεται όταν οι θεωρίες συνωμοσίας γίνονται όλο και περισσότερο αποδεκτές από τον γενικό πληθυσμό.

Τι είναι τα fake news;

Ο όρος δεν είναι καινούριος, ψευδείς ειδήσεις υπάρχουν από την στιγμή που οι άνθρωποι άρχισαν να μιλάνε μεταξύ τους. Τα τελευταία όμως χρόνια η χρήση του εκτοξεύθηκε κυρίως από τα μέσα ενημέρωσης και τους πολιτικούς (που τον έχουν εκφυλίσει και θα σας πω μετά το γιατί). Ο καθηγητής φιλοσοφίας Axel Gelfert, λέει ότι τα “fake news” είναι

«μια σκόπιμη παρουσίαση εσφαλμένων και παραπλανητικών ισχυρισμών ως ειδήσεις, όπου οι ισχυρισμοί είναι παραπλανητικοί εκ προμελέτης».

Τα fake news είναι η προπαγάνδα;

Το Ινστιτούτο Ανάλυσης της Προπαγάνδας των Η.Π.Α. όρισαν την προπαγάνδα σαν την

«οργανωμένη πειθώ που εμπεριέχει τη διάδοση μεροληπτικών ιδεών και γνωμών, συχνά μέσω της χρήσης ψεμάτων, απάτης, διαστρεβλώσεων υπερβολών και λογοκρισίας»

Επομένως θα μπορούσαμε να θεωρήσουμε ότι το κύριο εργαλείο της προπαγάνδας είναι τα fake news, αν και τα fake news δεν χρησιμοποιούνται μόνο για λόγους προπαγάνδας.

Κι η προπαγάνδα προϋπήρχε, αλλά με το διαδίκτυο χτύπησαν φλέβα: έναν πολύ φτηνότερο και ταχύτερο τρόπο για να κάνουν τη δουλειά τους. Σύμφωνα με έρευνα του ΜΙΤ οι ψευδείς ειδήσεις ταξιδεύουν 6 φορές γρηγορότερα από τις αληθινές και διαμοιράζονται σε πολύ περισσότερους ανθρώπους.  Προσθέστε εδώ και την ακρισία του κόσμου: το 60% των άρθρων που κοινοποιούνται διαδίδονται από άτομα που δεν τα έχουν διαβάσει καν.

Τι σημαίνει αυτό; Τι μπορεί να γίνει δηλαδή αν λείψει η αντικειμενικότητα στην πληροφόρηση; Μια λέξη μόνο: «Χειραγώγηση».

Με τα φεικ νιουζ δεν είναι μόνο ότι χάνουμε το χρόνο μας, αλλά χάνουμε και την ελευθερία των επιλογών μας σαν πολίτες.

Γιατί όπως προειδοποίησε ο Βολταίρος

«Όσοι μπορούν να σε κάνουν να πιστέψεις απιθανότητες (παραλογισμούς), είναι ικανοί να σε πείσουν να διαπράξεις φρικαλεότητες.»

To 2015 o τότε πρόεδρος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής Γιούνκερ ανέθεσε στην Επίτροπο Ψηφιακής Οικονομίας και Κοινωνίας Μαρίγια Γκάμπριελ, να ερευνήσει τις προκλήσεις που δημιουργούν οι ηλεκτρονικές  πλατφόρμες  για τη δημοκρατία, αναφορικά με τη διασπορά της παραπληροφόρησης και να προτείνει τι χρειάζεται να γίνει, σε επίπεδο ΕΕ, για να προστατευθούν οι πολίτες της.

Αυτή έφτιαξε μια ανεξάρτητη Ομάδα Εμπειρογνώμων  για να διεξάγει έρευνα. Η ομάδα έβαλε να καθίσουν στο ίδιο τραπέζι αντιπρόσωποι από την κοινωνία των πολιτών, τις πλατφόρμες κοινωνικής δικτύωσης, των μέσων μαζικής ενημέρωσης, δημοσιογράφους κι ακαδημαϊκούς.

Τον Μάρτη του 2018 συνέταξαν και παρέδωσαν μια έκθεση προτείνοντας έναν ορισμό του φαινομένου και κάνοντας μία σειρά από συστάσεις. Όρισαν σαν παραπληροφόρηση την

«ψευδή, ανακριβή, ή παραπλανητική πληροφορία που έχει σχεδιαστεί, παρουσιάζεται και προωθείται με πρόθεση να προκαλέσει δημόσια βλάβη ή για την αποκόμιση κέρδους»

Η έκθεση γράφει ότι απέφυγε σκόπιμα να χρησιμοποιήσει τον όρο “fake news” για δύο λόγους:

• Πρώτον, ο όρος είναι ανεπαρκής για να καταγράψει το πολύπλοκο πρόβλημα της παραπληροφόρησης, που περιλαμβάνει περιεχόμενο που δεν είναι στην πραγματικότητα “ψευδές” ή εξ ολοκλήρου “ψευδές”, αλλά κατασκευασμένη πληροφορία αναμεμιγμένη με γεγονότα, και πρακτικές που ξεπερνούν οτιδήποτε που μοιάζει με “ειδήσεις”, για να συμπεριλάβει κάποιες μορφές αυτοματοποιημένων λογαριασμών (δίκτυα ψεύτικων οπαδών, επεξεργασμένα βίντεο, στοχοθετημένη διαφήμιση, οργανωμένο trolling, και άλλα)
• Δεύτερον, ο όρος “fake news” είναι όχι μόνο ανεπαρκής αλλά και παραπλανητικός, γιατί έχει υιοθετηθεί από ορισμένους πολιτικούς και τους οπαδούς τους, οι οποίοι χρησιμοποιούν τον όρο για να απορρίψουν οτιδήποτε θεωρούν ενοχλητικό γι΄ αυτούς.

Ας δούμε τώρα πώς η παραπληροφόρηση και τα fake news μπορούν να βλάψουν την κοινωνία

Στους ανθρώπους αρέσουν οι ιστορίες, ακόμη κι οι ψεύτικες (κυρίως αυτές) και φυσικά η μυθοπλασία. Είναι, πως να το κάνουμε, πιο όμορφες, πιο ελκυστικές, πιο εύκολες. Οι άνθρωποι θέλουν αγάπη, στοργή και προδέρμ, ιστορίες που να τους καθησυχάζουν, να τους μιλάνε για ασφάλεια και συμπόνοια κι όχι στατιστικά στοιχεία και μαθηματικά.

Φολου γιορ χαρτ. Έτσι δεν έλεγε μια παλιά διαφήμιση; Ακολούθα την καρδιά σου, δηλαδή το συναίσθημά σου. Η δημοκρατία θέλει άραγε ορθολογική λήψη αποφάσεων ή όχι;

Μην απαντήσετε αμέσως. Σκεφτείτε. Μήπως τα συναισθήματα δεν είναι αυτά που καθοδηγούν τους ψηφοφόρους αλλά και τους ηγέτες τους; Αυτή η «εξάρτησή μας από την καρδιά» λέει ο Χαράρι

«μπορεί να αποδειχτεί η αχίλλειος πτέρνα της δημοκρατίας. Γιατί μόλις κάποιος  (είτε βρίσκεται στο Πεκίνο είτε στο Σαν Φρανσίσκο)  αποκτήσει την ικανότητα να χειραγωγεί την ανθρώπινη καρδιά, η δημοκρατική πολιτική θα μεταλλαχτεί σε ένα συναισθηματικό κουκλοθέατρο».

Σε μια δημοκρατία, κάθε πολίτης πρέπει να είναι σε θέση να αναζητά και να ξεχωρίζει τις γνήσιες πηγές πληροφόρησης. Για τους αρχαίους Έλληνες, αυτό ακριβώς διέκρινε τη δημοκρατία τους από την τυραννία.

Είναι σημαντικό να ξέρουμε ότι Δημοκρατία κι επιστήμη πάνε αντάμα 

Ο Καρλ Σαγκάν σ΄ ένα από τα βιβλία του έγραψε το εξής:

“Οι αξίες της επιστήμης και οι αξίες της δημοκρατίας είναι εναρμονισμένες και σε πολλές περιπτώσεις αδιαχώριστες. Η επιστήμη και η δημοκρατία ξεκίνησαν – με την πολιτισμένη τους ενσάρκωση – την ίδια χρονική περίοδο και στο ίδιο μέρος: την Ελλάδα του 7ου και 6ου αιώνα π.Χ. Η επιστήμη προσφέρει ισχύ σε οποιονδήποτε κάνει τον κόπο να τη μάθει. Καθώς η επιστήμη αναπτύσσεται, απαιτεί πράγματι την ελεύθερη διακίνηση των ιδεών. Οι αξίες της αντιτίθενται στο μυστικισμό. Η επιστήμη δεν διαθέτει ειδικά πλεονεκτήματα ή προνομιακές θέσεις.

Το να βρει κανείς τυχαία έναν κόκκο αλήθειας να πλέει σε ένα τεράστιο ωκεανό σύγχυσης και ανοησίας, απαιτεί επαγρύπνηση, αφοσίωση και κουράγιο. Αλλά αν εμείς δεν εξασκούμε αυτούς τους αυστηρούς τρόπους σκέψης, δεν μπορούμε να ελπίζουμε ότι θα λύσουμε τα πραγματικά σοβαρά προβλήματα της αλήθειας που αντιμετωπίζουμε και κινδυνεύουμε να γίνουμε ένα έθνος κορόιδων, έρμαια στον πρώτο τυχόντα τσαρλατάνο που θα μας συναντήσει.”

Αυτό ξέρετε μου θύμισε εκείνο που λέει ο Λουκιανό στο Περί αιρέσεων

« θα ’σαι σαν ένα υγρό χυμένο πάνω στο τραπέζι, κι όπου σε σπρώχνει ο καθένας με το δαχτυλάκι του, θα πηγαίνεις. Ή, μα τον Δία, σαν καλαμιά που φυτρώνει στην ακροποταμιά και γέρνει σε κάθε φύσημα του αέρα και σαλεύει ακόμα κι όταν η αύρα είναι ανεπαίσθητη. «

Η επιστήμη κι η δημοκρατία, εκτός από κριτική σκέψη, προϋποθέτουν και ψηφιακό εγγραμματισμό. Ένας από τους μεγάλους κινδύνους της δημοκρατίας σήμερα είναι το φαινόμενο μιας «κοινωνίας αναλφάβητων νέου τύπου». Χρειαζόμαστε κι άλλου είδους «εγγραμματισμούς» (αν είναι δόκιμος ο όρος). Χρειαζόμαστε:

• Γνώσεις λειτουργικού αλφαβητισμού. Να μπορείς να συντονίσεις τα κανάλια στην τηλεόραση, να βάλεις μπροστά το πλυντήριο, να παρακολουθήσεις μια συζήτηση στη βουλή.
• Αλφαβητισμού των κινδύνων. Να παίρνουμε τις σωστές αποφάσεις με ενημερωμένο τρόπο χωρίς να βάζουμε σε κίνδυνο την υγεία μας, ή να να μας χειραγωγούν με μη ρεαλιστικούς φόβους κι ελπίδες.
• Οικονομικό αλφαβητισμό. Δηλαδή ικανότητα κατανόησης των βασικών αρχών των οικονομικών
• Μαθηματικό αλφαβητισμό. Απόφοιτοι Πανεπιστημίων δεν ξέρουν να κάνουν μια διαίρεση να υπολογίσουν ένα απλό κλάσμα ή ένα ποσοστό.
• Πληροφοριακό εγγραμματισμό. Ανάπτυξη πληροφοριακών δεξιοτήτων. Τι είναι αυτό που βλέπω στο ιντερνετ;

Η λύση πιστεύω ότι δεν είναι να αφαιρέσουμε δικαιώματα από τους απλούς πολίτες (βλέπε ελευθερία έκφρασης), αλλά να τους διδάξουμε πώς να συμμετάσχουν με περίσκεψη στην αναζήτηση πληροφοριών και πώς να αξιολογούν την αξιοπιστία τους σε μια κακόφωνη δημοκρατία.

***

Γ.Γιώτης

Αντικλείδι , https://antikleidi.com