Ο ΑΝΘΡΩΠΙΝΟΣ ΠΑΡΑΓΟΝΤΑΣ

the human factor Το μυθιστόρημα του Γκράχαμ Γκρην (Graham Greene , 1904-1991) ‘Ο ανθρώπινος παράγοντας’ που πρωτο-κυκλοφόρησε το 1978, εκτός από το σημαντικό πολιτικό ζήτημα των φυλετικών διαφορών της Νότιας Αφρικής εμβαθύνει στο θέμα της πολιτικής διαφθοράς και ο συγγραφέας χρησιμοποιεί την εμπειρία του από την κατασκοπεία για να αποκαλύψει τις ανελέητες μεθόδους και αρχές που χρησιμοποίησε η Βρετανική Μυστική Υπηρεσία, προκειμένου να διατηρήσει την ισχύ της στη Νότια Αφρική.

Το μυθιστόρημα ξεκινά με τον πρωταγωνιστή Μορίς Κάσελ, πράκτορα της MI6, της Βρετανικής Μυστικής Υπηρεσίας, στο γραφείο του στο Λονδίνο. Ο Κάσελ περιγράφεται σαν ένας οργανωμένος άνθρωπος, σχεδόν βαρετός, ένας άνθρωπος που είναι ‘πάντοτε έτοιμος να δώσει λογαριασμό για τις πράξεις του, ακόμα και για τις πιο αθώες, κι ήταν πάντα ακριβής στην ώρα του’, κουρασμένος και δύσπιστος, βασικά αξιοπρεπής αλλά κυνικός. Κάποιος που αισθάνεται ότι η ζωή του τον κουράζει αφού δεν έχει πραγματικές εντάσεις, αλλά κρύβει μέσα του μια αμυδρή ελπίδα για κάποια λύτρωση.

Ο Κάσελ παρουσιάζεται σε πλήρη αντίθεση με τον βοηθό του, τον Άρθουρ Ντέιβις, έναν άνδρα στα σαράντα του, με παράξενο γούστο στα ρούχα, δυνατό πότη, ανέμελο και με ένα ‘θράσος που προέρχεται από τη συναίσθηση της απόλυτης αθωότητας’.

Η ιστορία ξεκινά όταν μια διαρροή εντοπίζεται στην Υπηρεσία όπου εργάζονται ο Κάσελ και ο Ντέιβις. Ο Γκρήν σκιαγραφεί τις μεθόδους και την ηθική των υψηλών στελεχών της υπηρεσίας που φτάνουν εύκολα στο συμπέρασμα ότι η διαρροή προέρχεται από τον Ντέιβις και τον καταδικάζουν – χωρίς να τον έχουν συναντήσει ούτε μια φορά αλλά και χωρίς να έχουν χειροπιαστές αποδείξεις. Η λύση που έχουν για το ‘προβληματάκι’ τους είναι να δολοφονήσουν τον Ντέιβις για να σταματήσουν ένα πιθανό σκάνδαλο σχετικά με τη διαρροή στη βρετανική μυστική υπηρεσία.

«Το τηλέφωνο δίπλα στο κρεβάτι έκανε ένα προκαταρκτικό κουδούνισμα, χωρίς συνέχεια. Ίσως κάπου, μακριά, ν’ αφαιρούσαν ένα μικρόφωνο κι ένα μαγνητόφωνο από τη γραμμή. Ο Ντέιβις δε θα ήταν πια υπό παρακολούθηση. Τους είχε ξεφύγει».

Είναι σοκαριστικός ο τρόπος που αποφασίζεται η μοίρα ενός ανθρώπου, εναντίον του οποίου δεν υπάρχουν αποδεικτικά στοιχεία και το σύστημα αποφασίζει να τον εξαφανίσει ήσυχα. Σε όλη την ιστορία το άγχος και η αβεβαιότητα διαδέχονται το ένα το άλλο και στο επίκεντρο βρίσκεται πάντα ο τυπικός λογοτεχνικός χαρακτήρας του Γκράχαμ Γκρην.

Ο Κάσελ είναι παντρεμένος με μια γυναίκα από τη Ν. Αφρική, θεωρεί το παιδί της δικό του και το περιβάλλει με την ανάλογη αγάπη και φροντίδα. Τη γυναίκα του τη Σάρα τη γνώρισε όταν εργαζόταν στη Ν. Αφρική και στην προσπάθειά του να την απομακρύνει από την περιοχή συνδέθηκε με τον Κάρσον, έναν κομμουνιστή ακτιβιστή που τον βοήθησε στην απόδρασή της.

Ως απόδειξη της βαθιάς ευγνωμοσύνης του προς τον Κάρσον, ο Κάσελ συμφωνεί να δίνει στους Σοβιετικούς πληροφορίες από το τμήμα του, με αποτέλεσμα να γίνει ένας από τους πιο απίθανους διπλούς πράκτορες της σύγχρονης λογοτεχνίας.

Μετά τον άδικο θάνατο του Ντέιβις και την πληροφορία ότι ο Κάρσον είναι πλέον κι εκείνος νεκρός, ο Κάσελ αποφασίζει να αποχωρήσει από αυτό το διπλό παιχνίδι που βάζει σε κίνδυνο την γυναίκα του και το γιό τους. Πείθει τη Σάρα να καταφύγει για λίγο στο σπίτι της μητέρας του και εκείνος προσπαθεί να απομακρυνθεί με ασφάλεια. Τελικά οι Ρώσοι τον βοηθούν να αποδράσει και σύντομα βρίσκεται στη Μόσχα όπου διαπιστώνει ότι ήταν μόνο ένα πιόνι σ’ ένα μεγαλύτερο παιχνίδι.

«Πέρασαν ώρες μέχρι να κοιμηθεί. Ήταν ξαπλωμένος, ξύπνιος και σκεφτόταν τον Κάρσον, τον Κορνίλιους Μίλερ, την Uncle Remus, την Πράγα. Δεν ήθελε ν’ αποκοιμηθεί μέχρι να σιγουρευτεί, απ’ την αναπνοή της, ότι η Σάρα είχε αποκοιμηθεί πρώτη. Τότε, επέτρεψε στον εαυτό του ν’ αφεθεί, όπως ο παιδικός του ήρωας, ο Άλαν Κουότερμεϊν, σ’ εκείνο το μακρύ, αργό, υπόγειο ρεύμα που τον μετέφερε στην καρδιά της μαύρης ηπείρου, εκεί όπου ήλπιζε πως θα μπορούσε να βρει μόνιμη στέγη, σε μια πόλη που θα τον δεχόταν ως πολίτη της χωρίς να χρειάζεται όρκο πίστης ούτε προς τον Θεό ούτε προς τον Μαρξ, αλλά μόνο προς την πόλη, που θα την έλεγαν Ψυχική Ηρεμία.»

Στον ‘Ανθρώπινο Παράγοντα’ ο Γκρην συγκεντρώνει σχεδόν όλα τα συναισθηματικά, ανθρώπινα, ηθικά και πολιτικά ζητήματα που τον έχουν απασχολήσει από τότε που άρχισε να γράφει. Ο Μορίς Κάσελ είναι ίσως ο πιο ανθρώπινος και πιο ανθρωπιστικός χαρακτήρας του Γκρην. Είναι ένας άνθρωπος με αρχές και οι αρχές του είναι προφανώς εκείνες ενός φιλελεύθερου ανθρώπου. Είναι αντι-φυλετικός. Δεν είναι φιλόδοξος. Είναι ευγενικός, υπομονετικός και διακριτικός. Αγαπάει τη γυναίκα του και τον γιό της βαθιά και, πάνω απ ‘όλα, είναι ένας άνθρωπος με αρχές και πάντα έτοιμος να ενεργήσει σύμφωνα με αυτές. Δίνει πληροφορίες σε μια κομμουνιστική χώρα σε αποπληρωμή χρέους για μια ανθρώπινη πράξη και κατασκοπεύει τη χώρα του ως μια πράξη περιφρόνησης, μια δήλωση πίστης στις ανθρώπινες αξίες. Και πάνω απ’ όλα είναι μοναχικός. Παρά την μεγάλη του αγάπη για τη Σάρα, η Κάσελ δεν της εμπιστεύεται το πρόβλημα, μέχρι το τέλος. Το μόνο άτομο με το οποίο μπορεί να επικοινωνήσει είναι ο Μπόρις, ο σύνδεσμός του με τους Ρώσους, ο οποίος φέρνει στο νου τον Καθολικό εξομολογητή που βρίσκουμε συχνά στα μυθιστορήματα του Γκρην. Την ώρα της κρίσης του, ο Κάσελ ψάχνει απεγνωσμένα τον Μπόρις. Όταν δεν μπορεί να τον βρει, μπαίνει σε μια κοντινή Καθολική Εκκλησία, προσπαθώντας να εξομολογηθεί, αλλά ο ιερέας αρνείται να τον ακούσει. Μόνο τότε στρέφεται στη Σάρα…

«Λέξη δεν είπες εις βάρος μου, Σάρα».
«Τι λέξη;»
«Είμαι αυτό που συνήθως αποκαλείται προδότης».
«Και λοιπόν;» του είπε κι έβαλε το χέρι της μέσα στο δικό του. Ήταν μια κίνηση που έδειχνε πιο στενή επαφή από ένα φιλί. Μπορεί να φιλήσει κανείς κι έναν ξένο. «Έχουμε τη δική μας χώρα. Εσύ κι εγώ κι ο Σαμ. Ποτέ δεν την πρόδωσες αυτή τη χώρα, Μόρις», του είπε.

Ωστόσο, ακόμη και ο Κάσελ, όπως και οι περισσότεροι από τους ήρωες του Γκρην, δεν καταλήγει νικητής· η μοναδική του ανταμοιβή είναι η εξορία από τη χώρα του και η απομάκρυνση από την οικογένειά του.

Greene Graham Η κατασκοπεία για τον Γκρην αφορά πολύ λιγότερο τη σωματική βία και τις γενναίες πράξεις και πολύ περισσότερο την προθυμία να υποκύπτει κάποιος με ηθικά αμφισβητήσιμους τρόπους για την προώθηση των ανήθικων συμφερόντων μιας κυβέρνησης. Η πίστη σε μια υπηρεσία πληροφοριών είναι για τον Γκρην και κατ’ επέκταση για τον ήρωά του ένας ηθικός συμβιβασμός που συχνά δεν έχει ‘καλές απαντήσεις’ για τα διλήμματα που εμπεριέχει.

Το μυθιστόρημα του Γκράχαμ Γκρην ‘Ο ανθρώπινος παράγοντας’ κυκλοφορεί σε μετάφραση του Αχιλλέα Κυριακίδη από τις εκδόσεις Πόλις.

Ένα χρόνο μετά την πρώτη του έκδοση, το 1979, το βιβλίο μεταφέρθηκε στον κινηματογράφο από τον σκηνοθέτη Ότο Πρέμινγκερ με πρωταγωνιστές τους Νικόλ Γουίλιαμσον, Ρίτσαρντ Ατένμπορο, Ντέρεκ Τζάκομπι, Τζον Γκίλγουντ και Ιμάν.