ΜΙΑ ΟΔΥΣΣΕΙΑ,
ένας πατέρας, ένας γιός, ένα έπος
Ο Ντάνιελ Μέντελσον (Daniel Mendelsohn, Long Island 1960), κλασσικός φιλόλογος και ένας από τους σημαντικότερους λογοτεχνικούς κριτικούς της εποχής μας, με το βιβλίο του ‘Μια Οδύσσεια, ένας πατέρας, ένας γιός, ένα έπος’ μας προσφέρει μια εμπεριστατωμένη ανάλυση της Οδύσσειας του Ομήρου την οποία επιδέξια παραλληλίζει με την ιστορία της οικογένειάς του.
Σε ένα κείμενο ουσιαστικά κατατοπιστικό και όχι στεγνά διδακτικό, ο Μέντελσον ξεδιπλώνει την ιστορία του δίνοντας αμέσως όλες τις πληροφορίες του βιβλίου στους αναγνώστες του. Αντιγράφοντας τη δομή των κλασσικών έργων ξεκινά με ένα ‘προοίμιο’ μια περίληψη δηλαδή όσων θα αναπτύξει πιο κάτω. Σ’ αυτό το προοίμιο λοιπόν γράφει ότι ο ηλικιωμένος πατέρας του αποφάσισε να παρακολουθήσει το σεμινάριο για την Οδύσσεια που θα δίδασκε στο Κολλέγιο Μπαρνς ο συγγραφέας. Μετά το σεμινάριο πατέρας και γιός αποφασίζουν να λάβουν μέρος σε μια κρουαζιέρα στη Μεσόγειο ακολουθώντας τη διαδρομή του Οδυσσέα. Λίγο καιρό αργότερα ο πατέρας- μετά από ένα ατύχημα που φαινόταν ότι θα ξεπερνούσε σύντομα – αρρωσταίνει σοβαρά και πεθαίνει. Η περιγραφή της ιστορίας του βιβλίου στις πρώτες του σελίδες ακολουθεί ακριβώς τη συνταγή του Ομήρου που από τους πρώτους στίχους των έργων του δίνει όλες τις πληροφορίες. Είναι το δικό του προοίμιο για τη δική του Οδύσσεια.
‘Η υπόθεση της Οδύσσειας δεν είναι και πολύ μακροσκελής. Ένας άνθρωπος λείπει πολλά χρόνια από την πατρίδα του· ο Ποσειδώνας παραφυλάει διαρκώς για να τον βλάψει· είναι ολομόναχος. Στο σπίτι του ρημάζουν το βιός του οι Μνηστήρες, οι οποίοι επιβουλεύονται και τη ζωή του γιού του. Ο άνθρωπος αυτός επιστρέφει μετά από πολλές φουρτούνες, αποκαλύπτει την ταυτότητά του, σκοτώνει τους εχθρούς και σώζεται.’
Αριστοτέλης, Ποιητική
Το βιβλίο ‘Μια Οδύσσεια’ δεν είναι η καταγραφή της ζωής του πατέρα του Μέντελσον. Είναι η αναζήτηση της ταυτότητας τόσο του πατέρα όσο και του ίδιου του συγγραφέα μέσα από τις ιστορίες της ζωής τους. Ιστορίες που καλύπτονται με αποσπάσματα και σχολιασμούς για το έπος του Ομήρου. Το αποτέλεσμα είναι ένα βιβλίο γεμάτο πλούσιες συζητήσεις για το αρχαίο κείμενο αλλά και η συγκινητική ανακάλυψη της σχέσης πατέρα-γιου.
Η παρουσία του πατέρα στην τάξη, οι αποκαλυπτικοί διάλογοι με τον γιό του κατά τη διάρκεια του σεμιναρίου, οι διαφωνίες τους, οι σκέψεις τους για το έπος και τους χαρακτήρες του, παρουσιάζονται από τον Μέντελσον μέσα από απολαυστικά στιγμιότυπα που εκτός του ότι φέρνουν τον αναγνώστη πιο κοντά στην ερμηνεία του έπους, βοηθούν και τον συγγραφέα να γνωρίσει τον πατέρα του καλύτερα και πιο ουσιαστικά.
Ο Τζέι Μέντελσον, ο πατέρας του συγγραφέα, είναι αυστηρός, απόλυτος και απόμακρος. Διαφωνεί ανοιχτά με το γιό του για τον ηρωισμό του Οδυσσέα. ‘Εμένα πάντως δεν μου φαίνεται καθόλου ήρωας’ αποφαίνεται μέσα στην τάξη και ξαφνικά το μάθημα γίνεται πιο ενδιαφέρον. Τον ενοχλούν οι απιστίες του, το ότι κλαίει συνεχώς, το ότι δεν προστάτεψε αποτελεσματικά τους συντρόφους του και το ότι δέχεται συνεχώς τη βοήθεια των θεών. Οι μαθητές του Μέντελσον παίρνουν θάρρος από τη συμπεριφορά του και ενθουσιασμένοι από τις επισημάνσεις του, τολμούν τις δικές τους ερμηνείες για το κείμενο. Ερμηνείες που αποδεικνύονται εξαιρετικά ενδιαφέρουσες και οδηγούν σε διαφωτιστικές συζητήσεις.
Ο Μέντελσον χρησιμοποιεί αυτές τις συζητήσεις για να υφάνει σπειροειδείς συνειρμούς – κατά το πρότυπο του Ομήρου – παίρνοντας ένα σημείο της συζήτησης για να εκθέσει την ερμηνεία μιας λέξης, ένα περιστατικό από τη ζωή του πατέρα του ή μια ανάμνηση από τους δασκάλους του. Μ’ αυτό τον πρωτότυπο τρόπο καταφέρνει από τη μια να προβάλει τους συμβολισμούς του αρχαίου κειμένου και από την άλλη να αναλύσει τις απαντήσεις του πατέρα του υπό το φως της προσωπικής του ιστορίας.
‘Όλα αυτά σημαίνουν ότι, στον κόσμο της Οδύσσειας, σήμα είναι κάθε ιστορία που έχει καταστεί ορατή – το μνημείο, ο τύμβος, το κουπί, το κρεβάτι, όλα αυτά είναι σημάδια που, για όσους ξέρουν να τα διαβάζουν, λένε ιστορίες το ίδιο ξεκάθαρα όσο και η ιστορία στην οποία συμπεριλαμβάνονται τα σήματα αυτά, όσο και η ιστορία που τραγουδά ο ποιητής.’
Ο Μέντελσον προσεγγίζει την Οδύσσεια από διάφορες οπτικές γωνίες και δίνει μια αληθινή όσο και εύληπτη ανάλυση του έπους. Επισημαίνει ότι ενώ η Ιλιάδα είναι ένα ποίημα ‘που υμνεί τη ζοφερή αίγλη του πρώιμου θανάτου’ η Οδύσσεια υμνεί ‘το ορμέμφυτο της επιβίωσης πάνω απ’ όλα και με κάθε κόστος’.
Το βιβλίο χωρίζεται σε έξι ενότητες που ευθυγραμμίζονται με τις έξι κατηγορίες που χρησιμοποιούν οι μελετητές για να χωρίσουν σε τμήματα του Ομηρικό έπος δηλ. Προοίμιο, Τηλεμάχεια, Απόλογοι, Νόστος, Αναγνώρισις και Σήμα. Όπως και ο Όμηρος, ο συγγραφέας κινείται μπρός και πίσω στο χρόνο, χρησιμοποιώντας την αφηγηματική μέθοδο της κυκλικής σύνθεσης, μιας τεχνικής, που όπως λέει ο Μέντελσον στους φοιτητές του,
‘Ενδέχεται να θυμίζει περισσότερο απ’ οτιδήποτε άλλο ένα νωχελικό ταξίδι επιστροφής που διακόπτεται από παρακάμψεις τόσο ελκυστικές και γοητευτικές, που μπορεί και να ξεχάσεις να παραμείνεις στην πορεία σου.
Κι έτσι η κυκλική σύνθεση – που μπορεί εκ πρώτης όψεως να μοιάζει με παρέκβαση – αποδεικνύεται αποτελεσματικότατο μέσο ώστε η ιστορία να συμπεριλάβει και το παρελθόν και το παρόν, καμιά φορά δε ακόμα και το μέλλον – αφού ορισμένοι «κύκλοι» προοικονομούν και γεγονότα που λαμβάνουν χώρα μετά το πέρας της κύριας ιστορίας. Έτσι μία και μόνη αφήγηση, ή ακόμα και μία και μόνη στιγμή, είναι δυνατό να εμπεριέχει ολόκληρη τη βιογραφία ενός χαρακτήρα.’
Όπως και στην Τηλεμάχεια του Ομήρου έτσι και στο αντίστοιχο τμήμα της δικής του Οδύσσειας, ο Μέντελσον αναλύει τα σημεία εκείνα του έπους που αφηγούνται την ιστορία του πώς το παιδί ενός απόντος πατέρα αρχίζει να μαθαίνει πράγματα για τον πατέρα του – και για τον κόσμο. Για παράδειγμα, κατά τη διάρκεια της επίσκεψης του Τηλέμαχου στη Σπάρτη όπου τον υποδέχονται ο Μενέλαος με τη μετανοημένη Ελένη, ο Μέντελσον εστιάζει την προσοχή των μαθητών του στην ένταση που επικρατεί ανάμεσα στο ζευγάρι που ενώ βρίσκονται πάλι μαζί, είναι φανερό ότι τα άσχημα γεγονότα του παρελθόντος τους δεν μπορούν να ξεπεραστούν. Είναι η σκηνή που η Ελένη προσθέτει ένα ισχυρό ναρκωτικό, το νηπενθές στο κρασί των υπολοίπων για να μιλήσει για τις δικές της αναμνήσεις από την Τροία. Αναμνήσεις που γίνονται δεκτές από τον Μενέλαο με σκεπτικισμό και ειρωνεία χάρη στην επίδραση του ναρκωτικού. Επισημαίνει λοιπόν ο καθηγητής ότι αυτή η σκηνή αφενός βρίσκεται σε ειρωνική αντίθεση με το κεντρικό ζευγάρι του έπους δηλ. τον Οδυσσέα και την Πηνελόπη και αφετέρου ο Τηλέμαχος, που μεγάλωσε χωρίς τον πατέρα του, μαθαίνει πολλά για τον Οδυσσέα και πολλά για τη ζωή, ‘μαθαίνει για το γάμο’.
Θέλοντας να υπογραμμίσει πόσο παρόντα και πραγματικά είναι τα αρχαία έργα ο Μέντελσον μετά το θάνατο του πατέρα του, κατά το πρότυπο του Τηλέμαχου, επισκέπτεται τον αδελφό του πατέρα του και τον καλύτερο φίλο του αναζητώντας πληροφορίες. Κι εκεί ανακαλύπτει ότι η ταυτότητα ενός ανθρώπου είναι πολύ πιο περίπλοκη απ’ ό,τι νομίζει κανείς. Ο ίδιος ο Μέντελσον ποτέ δεν θα περιέγραφε τον πατέρα του ως γοητευτικό και εκλεπτυσμένο. Αυτά όμως είναι τα λόγια με τα οποία τον περιγράφουν οι συνταξιδιώτες τους στην κρουαζιέρα. Ακόμη και οι μαθητές του σεμιναρίου προσεγγίζουν άνετα τον ηλικιωμένο συμμαθητή τους διευκολύνοντάς τον σε μετακινήσεις ή συζητώντας μαζί του για τις απόψεις του για τον Οδυσσέα. Ο Μέντελσον παρατηρεί αυτές τις αντιδράσεις με έκπληξη και θυμάται τον εαυτό του να προσπαθεί σ’ όλη του τη ζωή να κερδίσει την εκτίμηση και την επιδοκιμασία του αυστηρού πατέρα του. ‘Ένιωσα πως αν αφοσιωνόμουν σε μια καριέρα με επίπονη εκπαίδευση πίσω της, ο πατέρας μου ίσως και να την ενέκρινε.’
Οι μαθητές του αναρωτιούνται αν τελικά ο Τηλέμαχος προτιμάει τον Μέντη ή τον Μέντορα ή οποιονδήποτε άλλον από τον Οδυσσέα – αν δηλαδή μια πατρική μορφή είναι προτιμότερη από τον πραγματικό πατέρα και ο Μέντελσον που στην εφηβεία του αναζητούσε μέντορες μακριά από τον πατέρα του σκέφτεται ότι ‘οι γονείς μας έχουν για μας ένα μυστήριο που είναι αδύνατο να έχουμε εμείς γι’ αυτούς’.
Στην Τηλεμάχεια ο Μέντελσον διδάσκει στους μαθητές του και το θέμα της ομοφροσύνης, το βασικό στοιχείο για την επιτυχή σχέση ανάμεσα σε δύο ανθρώπους. Αυτό που δένει τον Οδυσσέα με την Πηνελόπη και τον πατέρα Μέντελσον με τη γυναίκα του γιατί ο χρόνος που άλλαξε την εξωτερική τους εμφάνιση δεν ήταν δυνατό να τους στερήσει τις αναμνήσεις τους.
Ακριβώς όπως η πλοκή του Ομήρου έτσι και η πλοκή αυτής της άλλης Οδύσσειας ακολουθεί την προσωπική ζωή της οικογένειας του συγγραφέα σε ένα οικογενειακό έπος που καταλαμβάνει το τελευταίο κομμάτι του βιβλίου. Ο Μέντελσον χτίζει τα γεγονότα που τον οδήγησαν στη βαθύτερη ανακάλυψη του πατέρα του γύρω από την επανένωση του Οδυσσέα και του Τηλέμαχου. Φωτίζει τις γραμμές της Οδύσσειας - όπως το επεισόδιο με το κυνήγι του αγριόχοιρου στο οποίο ο Οδυσσέας τραυματίζεται και αποκτά την ουλή στο πόδι του – και μέσα από αυτές φτιάχνει το πλαίσιο για την αναδρομή στην παιδική ηλικία του πατέρα του, που τον βοηθά να ρίξει φως στα πολλά ιδιοσυγκρασιακά χαρακτηριστικά του άνδρα. Ένας πατέρας με σπάνιες στιγμές τρυφερότητας, ένας πατέρας που ενοχλείται έντονα από τα αδέξια μαθηματικά του γιου του, ένας πατέρας που εντάχθηκε στο στρατό για να μπορεί να συνεχίσει τις σπουδές του, ένας πατέρας, που εκτιμά τον πόνο και μένει προσκολλημένος στην έννοια της σκληρής δουλειάς και της επιμονής ως ο μόνος τρόπος για την επιτυχία. Ένας πατέρας που κατασκεύασε ένα γερό κρεβάτι για τον γιό του, ένας πατέρας που τελικά αγαπούσε τη γυναίκα του τόσο απόλυτα όσο και όταν τη γνώρισε για πρώτη φορά πριν από εξήντα πέντε χρόνια.
Το βιβλίο ‘Μια Οδύσσεια’ είναι ταυτόχρονα μια υπέροχη ανάλυση του σπουδαιότερου έπους και μια διερεύνηση της σχέσης πατέρα γιού μέσα από την αναζήτηση της ταυτότητας, την αναγνώριση, τη νοσταλγία και το ταξίδι. Ακόμη και όταν στο τέλος αυτού του ταξιδιού δεν βρίσκεται η Ιθάκη γιατί το ταξίδι είναι πιο πολύτιμο από τον προορισμό, το ποίημα είναι πιο αληθινό από τον τόπο. Κι όπως λέει και ο Καβάφης στο ποίημα ‘Ιθάκη’, αν δεν καταφέρουμε να φτάσουμε στον προορισμό μας δεν πειράζει. Διδαχτήκαμε τόσα πολλά στη διαδρομή!
Σα βγεις στον πηγαιμό για την Ιθάκη,
να εύχεσαι νάναι μακρύς ο δρόμος,
γεμάτος περιπέτειες, γεμάτος γνώσεις.
Τους Λαιστρυγόνας και τους Κύκλωπας,
τον θυμωμένο Ποσειδώνα μη φοβάσαι,
τέτοια στον δρόμο σου ποτέ σου δεν θα βρεις,
αν μέν’ η σκέψις σου υψηλή, αν εκλεκτή
συγκίνησις το πνεύμα και το σώμα σου αγγίζει.
Τους Λαιστρυγόνας και τους Κύκλωπας,
τον άγριο Ποσειδώνα δεν θα συναντήσεις,
αν δεν τους κουβανείς μες στην ψυχή σου,
αν η ψυχή σου δεν τους στήνει εμπρός σου.
Να εύχεσαι νάναι μακρύς ο δρόμος.
Πολλά τα καλοκαιρινά πρωιά να είναι
που με τι ευχαρίστησι, με τι χαρά
θα μπαίνεις σε λιμένας πρωτοειδωμένους·
να σταματήσεις σ’ εμπορεία Φοινικικά,
και τες καλές πραγμάτειες ν’ αποκτήσεις,
σεντέφια και κοράλλια, κεχριμπάρια κ’ έβενους,
και ηδονικά μυρωδικά κάθε λογής,
όσο μπορείς πιο άφθονα ηδονικά μυρωδικά·
σε πόλεις Aιγυπτιακές πολλές να πας,
να μάθεις και να μάθεις απ’ τους σπουδασμένους.
Πάντα στον νου σου νάχεις την Ιθάκη.
Το φθάσιμον εκεί είν’ ο προορισμός σου.
Aλλά μη βιάζεις το ταξείδι διόλου.
Καλλίτερα χρόνια πολλά να διαρκέσει·
και γέρος πια ν’ αράξεις στο νησί,
πλούσιος με όσα κέρδισες στον δρόμο,
μη προσδοκώντας πλούτη να σε δώσει η Ιθάκη.
Η Ιθάκη σ’ έδωσε τ’ ωραίο ταξείδι.
Χωρίς αυτήν δεν θάβγαινες στον δρόμο.
Άλλα δεν έχει να σε δώσει πια.
Κι αν πτωχική την βρεις, η Ιθάκη δεν σε γέλασε.
Έτσι σοφός που έγινες, με τόση πείρα,
ήδη θα το κατάλαβες οι Ιθάκες τι σημαίνουν.
Το βιβλίο του Ντάνιελ Μέντελσον ‘Μια Οδύσσεια, ένας πατέρας, ένας γιός, ένα έπος’ κυκλοφορεί από τις εκδόσεις ΠΑΤΑΚΗΣ σε ιδιαίτερα προσεγμένη μετάφραση της Μαργαρίτας Ζαχαριάδου.
Εκδόσεις: ΠΑΤΑΚΗΣ
Το βιβλίο ‘Μια Οδύσσεια, ένας πατέρας, ένας γιός, ένας έπος’ συζητήθηκε στη Λέσχη Ανάγνωσης Passe Partout Reading στις 24 Ιουνίου 2020.
https://passepartoutreading.gr/
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου