Πριν και μετά την πανδημία:
Ανάπτυξη, πρόοδος και θνητότητα στην ιική πραγματικότητα
Κείμενο: Νίκος Σγουρομάλλης*
Νεκροί και μόνο επειδή έζησαν
Αυτοί είναι η μοναδική μας θρησκεία και ηθική
Νυν και αεί.
(Κ. Παπαγιώργης, Ζώντες και Τεθνεώτες)
Γαλλία, τέλη του 19ου αιώνα. Οι φιλοσοφικές και επιστημονικές κατακτήσεις του Διαφωτισμού προκαλούν θαυμασμό, οι πολιτικές εξελίξεις της Γαλλικής Επανάστασης γεμίζουν ελπίδα, τα οικονομικά επακόλουθα της Βιομηχανικής Επανάστασης δημιουργούν ανυπομονησία για το αύριο. Για ένα αύριο φιλόξενο, για ένα μέλλον ελπιδοφόρο ικανό να μας χωρέσει όλους, αδιάκριτα, δημοκρατικά. Η πρόοδος στις επιστήμες αυξάνει το προσδόκιμο ζωής. Περπατάμε με περίσσια αυτοπεποίθηση τον δρόμο που χάραξε κάποιους αιώνες πριν ο Κοπέρνικος, ο Γαλιλαίος, και αργότερα ο Δαρβίνος και ο Καρτέσιος. Ο Claude Bernard έχει ήδη δημοσιεύσει τη θεμελιώδη πραγματεία του για την Εισαγωγή στη μελέτη της πειραματικής ιατρικής (Introduction à l’étude de la médecine expérimentale, 1865), ο Freud, κάποια χιλιόμετρα πιο μακριά, τις πρώτες του μελέτες. Υπάρχει μια περιρρέουσα ατμόσφαιρα αισιοδοξίας, μια ακλόνητη πίστη στο πνεύμα της προόδου – όλα φαίνεται να πηγαίνουν προς το καλύτερο· και πώς όχι άλλωστε; Το άλογο, το αδιάγνωστο και το ανεξερεύνητο διαδέχεται η γνώση και ο Λόγος. Τέλος στο κυνήγι μαγισσών, τέλος στις προλήψεις και στις δεισιδαιμονίες, τέλος στον σκοταδισμό του Μεσαίωνα× ξεφορτωνόμαστε μυστήρια μέχρι πρότινος άλυτα, απροσπέλαστα. Ο ανθρώπινος νους θα θεωρείται εις το εξής ενεργός δημιουργός της εμπειρίας, ο ορθός Λόγος, η ταξινόμηση ζώων και ανθρώπων, η παρατήρηση και η αποδεικτική ισχύ του πειράματος, η επιστήμη – είμαστε με άλλα λόγια στην αυγή της νεωτερικότητας, στην ακμή της εκκοσμίκευσης, βγαίνουμε – επιτέλους! – στη ζώνη του λυκόφωτος. Σε αυτές τις αναζητήσεις ο Θεός είναι ενοχλητικό εμπόδιο. Υπάρχει μια ωραία, ανέκδοτη ιστορία με πρωταγωνιστές τον Laplace και τον Ναπολέοντα μέσα από την οποία προκύπτει ακριβώς αυτή η αναμέτρηση× αλήθεια ή ψέματα, μικρή σημασία έχει, αφού μέσα από αυτό τον σύντομο διάλογο εκφράζεται το πνεύμα της εποχής: όταν λοιπόν ο Laplace, σημαντική φωνή του γαλλικού Διαφωτισμού, εξηγεί στον Ναπολέοντα την αιτιοκρατική του θεωρία, ο αυτοκράτορας κάπως ανήσυχος τον ρωτά: «Και ο Θεός; Κύριε Laplace, τον Θεό τι τον κάνετε;» για να απαντήσει ατάραχος ο Laplace: «Μεγαλειότατε, δεν μου χρειάστηκε η υπόθεση αυτή» («Et Dieu? Μ. Laplace, que faites-vous de Dieu? «Sire, je n’ai pas eu besoin de cette hypothèse»). Κάπως έτσι λοιπόν, αρχίζουμε σιγά-σιγά να ξεμπερδεύουμε και με αυτό το βαρίδι και ενεργοί, αδιάψευστοι, με τη φαρέτρα μας γεμάτη όπλα ισχυρά, αφήνουμε πίσω τους αιώνες της πλάνης ατενίζοντας το μέλλον με αυτοπεποίθηση. Πίστη στον άνθρωπο, πίστη στην πρόοδο. Αρχίζουμε να σκεφτόμαστε δειλά-δειλά το ξεπέρασμα της θνητής μας ύπαρξης: να παύσουμε τις ασθένειες και τον πόνο, να νικήσουμε τον θάνατο, να ξορκίσουμε το κακό.
Ας δούμε όμως πως έχουν τα πράγματα στην τέχνη. Joris-Karl Huysmans και Guy de Maupassant οι οδηγοί μας, δύο συγγραφείς σάρκα εκ της σαρκός του γαλλικού νατουραλισμού, του λογοτεχνικού κινήματος που, συντονισμένο με το πνεύμα του καιρού, προσπαθεί να παντρέψει την τέχνη με τις αρχές της επιστήμης. Αμφότερων τα πρώιμα λογοτεχνικά έργα διαπνέονται από μια κοινή αξίωση: την πιστή, λεπτομερή, ακριβή απόδοση του υλικού-αισθητού κόσμου, επιδίωξη που πατάει γερά στις εδραιωμένες επιστημονικές κατακτήσεις της εποχής. Huysmans και Maupassant βρίσκονται δηλαδή εντελώς μέσα στο πνεύμα του καιρού τους. Αυτά γύρω στο 1880. Τέσσερα χρόνια αργότερα και υπό την επίδραση του μεγαλύτερου πεσιμιστή της δυτικής σκέψης, Arthur Schopenhauer – τον οποίο και ο Maupassant διαβάζει παθιασμένα εκείνη την εποχή -, εκφράζονται οι πρώτες αντιρρήσεις, οι πρώτες ανησυχίες: το À Rebours (1884) του Huysmans (Ανάστροφα στην ελληνική μετάφραση· και, καθόλου τυχαία, Against Nature στην αγγλική έκδοση της Οξφόρδης) μπορεί να διαβαστεί ως μια μομφή εναντίον του ασφυκτικού αδιεξόδου που έφερε ο νατουραλισμός στη λογοτεχνία και συνολικότερα στην ανθρωπότητα. Η βασιλεία των δυνάμεων του αόρατου, του θανάτου και της ανεπάρκειας του ανθρώπου να βρει λύσεις (ο ίδιος βασανίζεται εκείνη την περίοδο από έντονους πονοκεφάλους) κατατρέχει τον Huysmans – το À Rebours δεν είναι παρά μια συνηγορία αυτής ακριβώς της ανημποριάς, ένα μέρος μιας επίθεσης στην επιστήμη και στην τέχνη που δεν κατάφεραν να απαντήσουν σε ακανθώδη ερωτήματα σχετικά με τις ψυχικές διαταραχές και τα μυστήρια του κόσμου εν γένει.
Τρία χρόνια μετά το À Rebours, δημοσιεύεται ο «Horla» (ο «Οξαποδώ» στην ελληνική μετάφραση) του Maupassant, έργο-μαρτυρία ότι τα θεμέλια της ακλόνητης πίστης στο πνεύμα της επιστήμης και της προόδου αρχίζουν να ξεφτίζουν. Είναι η περίοδος που ο ίδιος ο Maupassant υποφέρει και από άλλες συναφείς με τη σύφιλη, ψυχοπαθολογικές διαταραχές. Παρανοϊκές συμπεριφορές, μανία καταδίωξης, κρίσεις πανικού- ο Maupassant πάει στα σίγουρα, εκεί δηλαδή που έβρισκαν απάντηση οι καλλιτεχνικές και υπαρξιακές του ανησυχίες: προσφεύγει στην ιατρική της εποχής. Εις μάτην. Η επιστήμη, η πιστή αυτή θεραπαινίδα των καιρών, ανίκανη να απαντήσει στα επίμονα ερωτήματα που τις θέτει ο απεγνωσμένος ακόλουθός της, κατολισθαίνει σε ανυποληψία, χλευάζεται, λοιδορείται. Από αυτή την πνευματική κατάσταση ξεπηδούν οι φανταστικές ιστορίες της όψιμης εργογραφίας του Maupassant και, κυρίως, το σπουδαιότερο αφηγήμά του, ο «Horla», κείμενο που διαβάζοντάς το ο αναγνώστης καταλαβαίνει ότι εδώ έχουμε να κάνουμε με μια μακράς έντασης υπαρξιακή δοκιμασία του αφηγητή-Maupassant, ικανή να φανερώσει τις οδυνηρές αντιφάσεις μιας ολόκληρης εποχής. Δύο παραθέματα για του λόγου το αληθές:
Τι βαθύ που είναι το μυστήριο του Αόρατου! Αδύνατο να το βυθομετρήσουμε με τις αξιοθρήνητες αισθήσεις μας, με τα μάτια μας που δεν μπορούν να διακρίνουν μήτε το ελάχιστο, μήτε το εγγύτατο, μήτε το απώτατο […] με τα αυτιά μας που μας απατούν […] με την όσφρησή μας, πιο αδύναμη και από του σκύλου … με τη γεύση μας που μόλις και μπορεί να ξεχωρίσει την παλαιότητα του κρασιού! Ω! αν είχαμε άλλα αισθητήρια ικανά να πετύχουν για χάρη μας άλλου είδους θαύματα, πόσα και πόσα πράγματα δεν θα μπορούσαμε να ανακαλύψουμε γύρω μας![1]
Για να συνεχίσει λίγο πιο κάτω:
Είμαι άρρωστος το δίχως άλλο! Κι ένιωθα τόσο καλά τον περασμένο μήνα! Έχω πυρετό, έναν τρομερό πυρετό ή μάλλον μια πυρετική υπερδιέγερση […] Νιώθω αδιάκοπα τη φρικτή αίσθηση ενός απειλητικού κινδύνου, τον αόριστο φόβο μιας επερχόμενης συμφοράς ή ενός κοντινού κινδύνου.[2]
Οι αλλεπάλληλες επισκέψεις στον γιατρό δεν φέρνουν αποτέλεσμα: ο Horla- λέξη που δεν σημαίνει τίποτα παρά μόνο το γλωσσολογικό αντίστοιχο ενός αόρατου και ακατάληπτου Άλλου – ανακηρύσσεται σπαρακτικά από τον αφηγητή ως ο νέος άρχοντας της ανθρωπότητας. Προδομένος ο αφηγητής-Maupassant αποχωρεί από τους χώρους της πρόσφατης εφήμερης κυριαρχίας του. Παραδίδει στον εχθρό τα πρωτεία της πρότερης δόξας του, συνειδητοποιεί την φθαρτότητα του θνητού ευάλωτου ανθρώπου, του εκτεθειμένου στις αρρώστιες, στις μάστιγες και στις φυσικές καταστροφές. Οι άλογες δυνάμεις της ψυχής αντιστέκονται σθεναρά στην ερμηνεία, το απρόβλεπτο δυναστεύει τον άνθρωπο, η πρόοδος δεν εγγυάται τίποτα παρά μόνο την δική της ανεπάρκεια μπρος στο μυστήριο της θνητότητας. Το 1892 ο Maupassant αποπειράθηκε να αυτοκτονήσει. Την ίδια χρονιά μεταφέρθηκε σε ψυχιατρική κλινική όπου και πέθανε – ήταν 43 ετών.
Αυτά συμβαίνουν στο τέλος του 19ου αιώνα. Τα επώδυνα ερωτήματα όμως του Huysmans και του Maupassant επανέρχονται και ηχούν τελευταία πιο ενοχλητικά, πιο επίμονα. 2020, σχεδόν ενάμιση αιώνα μετά τη δημοσίευση του À Rebours και του «Horla»· τον 21ο αιώνα, την εποχή της αλματώδους τεχνολογικής και επιστημονικής ανάπτυξης, την εποχή που σκεφτόμαστε πλέον με αληθειακές αξιώσεις την ανάσχεση του θανάτου (το πρόσφατο μυθιστόρημα του DeLillo, Zero K, δίνει μια θαυμάσια καλλιτεχνική μαρτυρία αυτού) και τα διασυμπαντικά ταξίδια, την εποχή που προβληματιζόμαστε για τις ηθικές και νομικές συνέπειες της εισχώρησης της τεχνητής νοημοσύνης στον δημόσιο βίο – μήπως αυτή είναι η εποχή που η διερώτηση για το ιδεολόγημα της προόδου φαντάζει πιο επείγουσα από ποτέ; Τι είναι άραγε αυτό που αφήνει πίσω της η πρόοδος; Με τι τίμημα την ευαγγελιζόμαστε; Υπερθέρμανση του πλανήτη, μεταναστευτικές κρίσεις, ρύπανση, άγχος, καρκίνοι – και τώρα ένας ιός, ένας ιός με βασιλική ονομασία, εξ ανατολών προερχόμενος, έρχεται να ταράξει τα σαθρά θεμέλια του δυτικού πολιτισμού, του πολιτισμού που έχει στηθεί πάνω στην ιδέα της προόδου και της ανάπτυξης, θυμίζοντας στην ανθρωπότητα με τον πλέον σκληρό τρόπο ότι ο «Horla», αυτός ο ενοχλητικός Άλλος για τον οποίο μιλάει ο Maupassant ενσκήπτει απρόσμενα προειδοποιώντας για το μέτρο των δυνατοτήτων της θνητής και άρα φθαρτής εκτεθειμένης ύπαρξής μας. Απέναντι στη νέα αυτή πανδημία είμαστε όλοι δυνάμει άρρωστοι- και πράγματι, μπορεί η επιστήμη να είναι η βάση της κατανόησης, δεν επαρκεί ωστόσο, ειδικά όταν βρισκόμαστε αντιμέτωποι με ερωτήματα που υπερβαίνουν κατά πολύ τις ποσοστώσεις και τους δείκτες. Μια πανδημία μας καλεί να πάρουμε κρίσιμες ερμηνευτικές αποφάσεις: ζητήματα που αφορούν την ατομική και τη συλλογική ευθύνη, τον κρατικό και ιδιωτικό μηχανισμό ακόμη και το ξεδιάλεγμα ασθενών, να δούμε δηλαδή με άλλα λόγια ποιους θα περιθάλψουμε και ποιους θα αφήσουμε να πεθάνουν, το λεγόμενο «triage», και όλα αυτά εν καιρώ ειρήνης αφού – άκουσον, άκουσον! – οι άρρωστοι δεν χωράνε στα υποστελεχωμένα, αφαιμαγμένα νοσοκομεία της Ευρώπης. Της Ευρώπης, κατά τ’ άλλα, της ανάπτυξης και της προόδου. Τούτα και άλλα πολλά κακά θα συμβούν στον ομογενοποιημένο παγκοσμιοποιημένο πολιτισμό μας, όπου οι τυφλοί κανόνες της αγοράς ακυρώνουν οποιαδήποτε έννοια εθνικής παράδοσης και μπολιάζουν τον άνθρωπο με ψευδαισθήσεις υπνωτίζοντας τους αμυντικούς του μηχανισμούς, το ένστικτο δηλαδή της επιβίωσής του. Η πραγματικότητα μετά από αυτή την κρίση που βιώνει η ανθρωπότητα – κρίση που αγγίζει κάθε γωνία, κάθε πτυχή του επιστητού – δεν θα είναι ποτέ ίδια. Επείγουσα ανάγκη αναστοχασμού και αυτοκριτικής, ό,τι δηλαδή υπονόησε ο μέχρι πριν από μια εβδομάδα ανυποψίαστος Μακρόν στο πρώτο του διάγγελμα στο γαλλικό λαό· δεν χρειάζεται να συμπληρώσουμε τίποτα άλλο· στα ωραία αυτά λόγια του Γάλλου προέδρου βρίσκουμε ακριβώς αυτό που αξιώνει η μετά-ιική πραγματικότητα που σύντομα θα βρούμε μπροστά μας:
Αγαπητοί μου συμπατριώτες, από την αυριανή μέρα θα κληθούμε να αποδείξουμε ότι εμπεδώσαμε τα διδάγματα της παρούσας στιγμής, να αμφισβητήσουμε το μοντέλο ανάπτυξης το οποίο ο κόσμος μας έχει ενστερνιστεί τόσες δεκαετίες τώρα και του οποίου τα μειονεκτήματα έχουν έρθει πια καθαρά στο φως, να αναρωτηθούμε για τις αδυναμίες των κρατών μας. Αυτό που η σημερινή πανδημία ήδη δείχνει είναι ότι η δωρεάν υγεία χωρίς προϋποθέσεις εισοδηματικές, κοινωνικές ή επαγγελματικές καθώς και το κοινωνικό κράτος δεν είναι πράγματα ζημιογόνα ή επιβαρυντικά, αλλά αγαθά πολύτιμα, εφόδια θεμελιώδη όταν δεχόμαστε τα χτυπήματα της μοίρας. Αυτό που η πανδημία ήδη δείχνει είναι ότι υπάρχουν αγαθά και υπηρεσίες που οφείλουμε να τα θέσουμε εκτός των νόμων της αγοράς. Το να εμπιστευόμαστε την διατροφή μας, την ασφάλειά μας, την δυνατότητά μας να ορίζουμε εμείς τους όρους της διαβίωσής μας σε κάποιους άλλους, είναι αφροσύνη. Πρέπει να ανακτήσουμε τον έλεγχο, να εργαστούμε ακόμη περισσότερο απ’ όσο σήμερα ώστε να χτίσουμε μια κυρίαρχη Γαλλία, μια κυρίαρχη Ευρώπη, μια Γαλλία και μια Ευρώπη που να κρατούν γερά στα χέρια το πεπρωμένο τους. Οι προσεχείς εβδομάδες και μήνες θα απαιτήσουν αποφάσεις και ρήξεις προς αυτή την κατεύθυνση.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου