Σαλβαντόρ Νταλί και ο Ρενέ Μαγκρίτ: Σουρεαλισμός, γλώσσα και υποσυνείδητο.

Στο πρώτο μισό του 20ου αιώνα, συνέβησαν σημαντικά γεγονότα, τα οποία επηρέασαν τα καλλιτεχνικά κινήματα και τις τάσεις, που κυριάρχησαν καθ’ όλη τη διάρκεια του υπόλοιπου αιώνα.  Το 1914-1918 και έπειτα το 1940 – 1944 έγιναν δυο Παγκόσμιοι πόλεμοι μεταξύ των κρατών, οι οποίοι είχαν ως αποτέλεσμα να χαθούν πολλά εκατομμύρια ανθρώπινες ψυχές.  Επίσης οι πολιτικές επαναστάσεις με σημαντικότερη την Ρωσική επανάσταση το 1917, είχαν μακροχρόνιες συνέπειες σε οικονομικό και κοινωνικό επίπεδο, με επιπτώσεις και στον καλλιτεχνικό χώρο.
Σημαντικό είναι δε, και η ανάπτυξη των επιστημών, με πιο σημαντική για την πορεία της τέχνης τις θεωρίες του Ζίγκμουντ Φρόυντ πάνω στην διερεύνηση του υποσυνείδητου, της λίμπιντο και τον κόσμο των ονείρων, τα οποία ήταν καθοριστικής σημασίας και είχαν κυρίαρχο ρόλο στο κίνημα του νταντά και λίγο μετά του σουρεαλισμού.
Ας δούμε λοιπόν πιο αναλυτικά τα γεγονότα αυτά, τα καλλιτεχνικά κινήματα και τις τάσεις που δημιουργήθηκαν και τους τρόπους με τους οποίους αυτά επηρεάστηκαν.

Σουρεαλισμός, γλώσσα και υποσυνείδητο.

Την ίδια εποχή που μελετάμε, για την πρωτοπορία εκείνου του καιρού, ο ρασιοναλισμός και οι τυπικές συμβάσεις ήταν πράγματα ιερά.  Οι νέοι καλλιτέχνες άρχισαν να τα αμφισβητούν και να αναζητούν μία άλλη γλώσσα, την «γλώσσα της ψυχής». Έτσι μπήκαν στη διαδικασία να εξερευνήσουν το χώρο του ασυνείδητου και του ονείρου.  Αυτοί οι καλλιτέχνες, ήταν κυρίως Γάλλοι συγγραφείς, οι οποίοι θεώρησαν ότι η λύση βρίσκεται στο κίνημα του νταντά, που τα έτη 1920-1922 κυριαρχούσε στο Παρίσι.  Λίγο καιρό μετά όμως ο ποιητής Αντρέ Μπρετόν απογοητευμένος από το νταντά και με την επιθυμία για θετική δράση, στρέφεται προς τις θεωρίες της ψυχανάλυσης και τον Ζίγκμουντ Φρόυντ.  Κάπως έτσι έμελε να γεννηθεί ο σουρεαλισμός.  Ο σουρεαλισμός αν και κράτησε κάποια κοινά με το νταντά, όπως τον ρόλο του τυχαίου και την σύμπτωση, πέρασε από την άρνηση και τον μηδενισμό των ντανταϊστών στην θέση. Έτσι λοιπόν, στο Παρίσι του 1924, κυκλοφορεί το πρώτο σουρεαλιστικό μανιφέστο, το οποίο διακηρύττει μεταξύ άλλων, ότι ο κύριος στόχος των σουρεαλιστών είναι η διερεύνηση του ψυχικού κόσμου.  Γύρω από την πειραματική έρευνα της φιλοσοφίας και ψυχολογίας, χτίζουν ένα σύστημα πνευματικό και με πολιτική θέση, τουλάχιστον για κάποιους από αυτούς.  Για τους σουρεαλιστές, κυρίαρχο είναι το πρόβλημα της ατομικής και της κοινωνικής ελευθερίας.  Το πρόβλημα αυτό γεννήθηκε υπό τη επήρεια των θεωριών πρώτον της κοινωνικής ελευθερίας του Καρλ Μαρξ και δεύτερον της ψυχολογίας  του ατόμου του Φρόυντ.
Οι πρακτικές που ανέπτυξε το κίνημα δείχνει το ιδιαίτερο ενδιαφέρον τους για την γλώσσα αλλά και τις λέξεις ξεχωριστά.  Άλλωστε η γνωστή μέθοδος της αυτόματης γραφής αγαπήθηκε πολύ από τους σουρεαλιστές.  Ενδιαφέρον έχει ως προς αυτό, το παιχνίδι Θεσπέσιο Πτώμα, στο οποίο ο καθένας έγραφε μια λέξη, τη δίπλωνε και την έδινε στον διπλανό του. Ήταν ένας τρόπος προσέγγισης νέων ιδεών για τους καλλιτέχνες.  Γι’ αυτούς, οι λέξεις είναι ελεύθερες και συνδυάζονται μεταξύ τους χωρίς να υπακούν σε νόμους ορθολογικής πραγματείας.
Η σουρεαλιστική ζωγραφική κρατώντας όλες τις θεμελιώδεις αρχές του κινήματος, στρέφεται στη συνειδητοποίηση της «προδοσίας» των πραγμάτων.  Τα πράγματα δεν δίνουν πια παρηγοριά στον άνθρωπο, σκοπός της είναι να ανατρέψει τις σχέσεις των ανθρώπων συμβάλλοντας στη συνειδησιακή κρίση.
Δύο πολύ μεγάλοι σουρεαλιστές ζωγράφοι που συνέβαλλαν σε αυτό είναι ο Σαλβαντόρ Νταλί και ο Ρενέ Μαγκρίτ.

 Σαλβαντόρ Νταλί, «Endless enigma».

Ο Σαλβαντόρ Νταλί (1904-1989), μια αμφιλεγόμενη και εκκεντρική προσωπικότητα, ήταν ένας από τους μεγαλύτερους σουρεαλιστές ζωγράφους και ένας από τους σημαντικότερους καλλιτέχνες του 20ου αιώνα.  Παρ’ ότι το έργο του δέχτηκε επιρροές από τον Ιερώνυμο Μπος, τον Πητερ Μπρύγκελ τον πρεσβύτερο, τον Ντε Κίρικο και από τα οράματα του Μπλέηκ, του Γκόγια και του Φύσσλι, ο ίδιος ανέπτυξε μία δική του θεωρία.Την θεωρία του για την πολλαπλή παρανοϊκή εικόνα, η οποία είναι επηρεασμένη από τον σουρεαλιστή Μαξ Ερνστ, κατά τον οποίο, ένα αντικείμενο ή μια μορφή μπορούν ταυτόχρονα να γίνουν πολλές εικόνες. Σύμφωνα με τον Νταλί πρόκειται για μία παρανοϊκή δραστηριότητα, για την «αυθόρμητη μέθοδο της ανορθολογικής γνώσης που βασίζεται στον ερμηνευτικό-κριτικό συνδυασμό των φαινομένων του παραληρήματος». Δηλαδή την αναπαράσταση ενός αντικειμένου, που να είναι ταυτόχρονα η αναπαράσταση ενός άλλου αντικειμένου, μια διπλή εικόνα.
Ας αναλύσουμε έναν πίνακα του Νταλί. Στο Endless Enigma (1938), γίνεται σύνδεση πολλών παράταιρων μεταξύ τους πραγμάτων.

Ένα μαντολίνο, ένα πιάτο με φρούτα και ένα κλαδί με μία σαρδέλα στην άκρη του. Οι μορφές ξεχωρίζουν και διαπλέκονται μεταξύ τους ανάλογα με το που εστιάζει το μάτι δημιουργώντας έναν ατελείωτο εικαστικό γρίφο.
Οι πιθανές αναγνώσεις του πίνακα από έναν θεατή είναι:

1. .Ένας άντρας ξαπλωμένος με το κεφάλι να ακουμπά στο λυγισμένο χέρι.
2. Ένα λαγωνικό ξαπλωμένο στον καμβά.
3. Ένα ζώο της μυθολογίας σε μέρος των λόφων.
4. Το πρόσωπο ενός κύκλωπα στο κύπελλο.
5. Νεκρή φύση με μαντολίνο και μία φρουτιέρα.
6. Η πλάτη μίας γυναίκας.

Το τι είναι αυτό που ξεχωρίζει σε μία δεδομένη στιγμή εξαρτάται από τη στιγμιαία διέγερση και από τη συνειδητή προτίμηση του θεατή.  Αυτή η μέθοδος έχει ως σκοπό να εκπλήξει και να αποκαλύψει στους θεατές μια βαθύτερη κατάσταση του κόσμου και να δώσει στη συνείδηση του ατόμου την ευκαιρία να επιλέξει μέσα από ένα σύνολο «παράλογων» πραγμάτων το τι θα αποτελέσει το «λογικά» αποδεκτό.

Ρενέ Μαγκρίτ «Αυτό δεν είναι πίπα».

Ο Ρενέ Μαγκρίτ (1898-1967)ήταν ένας από τους σημαντικότερους εκπροσώπους του σουρεαλισμού.  Θα μπορούσε κάλλιστα κανείς να πει ότι ήταν ένας μαέστρος της απορικής τέχνης.  Τα έργα του ήταν αινιγματικά και στημένα έτσι ώστε να αποτελούν οργανικό στοιχείο της πραγματικότητας.
Η αφετηρία του ήταν επιστημονικά, η ψυχαναλυτική θεωρία του Ζίγκμουντ Φρόυντ και θεωρητικά είχε στενή σχέση με τους κορυφαίους θεωρητικούς της σημειολογίας και γλωσσολογίας όπως τον Μισέλ Φουκώ.

Ο Μαγκρίτ, σε πολλούς πίνακες έδινε ένα είδος αγώνα, έναν αγώνα ανάμεσα στη δύναμη της υποβολής της λέξης και των εικόνων.  «Οι λέξεις και οι εικόνες» είναι το προγραμματικό κείμενο που δημοσίευσε ο ίδιος το 1929 στη «Σουρεαλιστική επανάσταση».  Ένα κείμενο, το οποίο αναφέρεται στην αντικατάσταση μεταξύ αντικειμένου και λέξης.

Η σχέση του Μαγκρίτ με τα αντικείμενα σχολιάστηκε από τον ίδιο σε μία συνέντευξη του το 1967,  όπου εξομολογείται, «Αν βλέπουμε ένα πράγμα με την πρόθεση να ανακαλύψουμε , ή να αποπειραθούμε να ανακαλύψουμε αυτό που σημαίνει, καταλήγουμε με το να μην δούμε πια το ίδιο το πράγμα, αλλά να σκεφτούμε την ερώτηση που μας έχει τεθεί.»  Αυτό που επιζητούσε ήταν να μεταμορφώνει τις λέξεις σε ουσία.  Σκοπός της ζωγραφικής του ήταν να οδηγήσει τον θεατή να εξερευνήσει την ψυχή του στο απόκρυφο, που βρίσκεται πίσω από τα συνηθισμένα πράγματα, να υπογραμμίσει την παραδοξότητα της ύπαρξης, δίχως όμως να την διαστρεβλώσει αλλάζοντας τις φόρμες και τα χρώματα.

Στον πίνακα του «Αυτό δεν είναι πίπα» ή «Η προδοσία των εικόνων» (1928-9) εικονίζεται μία πίπα στη μέση με την επιγραφή «Αυτό δεν είναι πίπα.»  Μία επισήμανση που προφανώς θέλει να δείξει ότι η συγκεκριμένη, ζωγραφιστή πίπα, σε καμία περίπτωση δεν είναι πραγματική.  Αυτό θεωρητικά έχει δύο επίπεδα.  Πρώτον, η εικόνα και η ονομασία του αντικειμένου είναι οι δύο διαφορετικές όψεις του ίδιου πράγματος.  Δεύτερον, αυτό αλλάζει το αντικείμενο, την εικόνα και την λέξη και μετατρέπονται μεταξύ τους σε εντελώς ανεξάρτητες οντότητες.  Αυτό οδηγεί στην «προδοσία των εικόνων» -και των λέξεων- έναντι του αντικειμένου.
Εν τέλει ο Μαγκρίτ στόχευε με την τέχνη του στην ανάδειξη των πτυχών εκείνων που η πραγματικότητα κρατά κρυμμένα.  Καταδεικνύει τον ασαφή χαρακτήρα όλων των στοιχείων εκείνων που αποτελούν το πεδίο του ορατού.

Πηγές:

Μελίτα Εμμανουήλ κ.α., Η Ιστορία των Τεχνών στην Ευρώπη- Εικαστικές Τέχνες στην Ευρώπη από τον 18ο ως τον 20ο  αιώνα, Τόμος Β’ ΕΑΠ, Πάτρα 2002, σσ.67-69.

Waldberg Patrick, Σουρρεαλισμός, Μετ. Α. Παπαθανασοπούλου, Εκδόσεις Υποδομή 1982, σ. 14.

Ντε Μικέλι, Μάριο, Οι πρωτοπορίες της τέχνης του εικοστού αιώνα, Μετ. Λ. Παπαματθεάκη, Εκδόσεις Οδυσσέας 1992, σ. 182.

Christopher Bigsby, Νταντά και σουρρεαλισμός, Μετ. Μοσχονά Ελένη, Εκδόσεις Ερμής 1989, σσ. 102-103.

Chris Tselentis,  Η κριτική- παρανοϊκή μέθοδος, http://christselentis.blogspot.gr/2011/10/blog-post.html, 1/4/2014.

Το θαύμα της ζωγραφικής, Οι διασημότεροι ζωγράφοι από την Αναγέννηση έως τον 20ο αιώνα, τόμ. 1, Εκδ. Κ. Κουμουνδουρέας 1996,σ. 232.

Χειλάς Νίκος, Ρενέ Μαγκρίτ: Το μυστήριο της πραγματικότητας,http://www.tovima.gr/culture/article/?aid=442410 1/4/2014.

Το θαύμα της ζωγραφικής, Οι διασημότεροι ζωγράφοι από την Αναγέννηση έως τον 20ο αιώνα, τόμ. 6, Εκδ. Κ. Κουμουνδουρέας 1996,σ. 222.

Ειρήνη Σπυριδάκη, Η οπτικοποίηση της σκέψης από τον ζωγράφο Ρενέ Μαγκρίτ… http://artmag.gr/articles/art-thinking/item/958-rene-magritte , 1/4/2014.

https://wordpress64426.wordpress.com/