Το κονυζόχι και τα άλλα βότανα του Σεφέρη

Το κονυζόχι και τα άλλα βότανα του Σεφέρη

Posted by sarant στο 18 Οκτώβριος, 2018

Κάποια στιγμή το καλοκαίρι, ο Σταμάτης Κραουνάκης μου είχε ζητήσει να του βρω μερικές πληροφορίες για τα φυτά που μνημονεύονται στο εξής απόσπασμα:

και να τους φέρνω όλα τα λουλούδια απ’ το βουνό, όλα τα βότανα από το λόγγο: το θυμάρι και την αφάνα, την αλυγαριά και το κονιζόχι, τη λαγοκοιμηθιά, το πολυκόμπι… που τα πηδάει τ’ αρχοντικό τραγί, που τα πηδάει το πυρό ταυρόπουλο…

Θα ανέβαζαν στο Λονδίνο, όπως μου είπε, τις Έξι νύχτες στην Ακρόπολη, του Σεφέρη, σε θεατρική διασκευή -και είχε στον ρόλο του αυτά τα λόγια και ήθελε να ξέρει λίγα πράγματα για το κάθε βότανο.

Πράγματι, έγραψα ένα σημείωμα, και του το έστειλα. Η παράσταση πήγε μια χαρά, μου είπε. Σκέφτηκα λοιπόν να δημοσιεύσω κι εδώ το σημείωμα με  τα πέντε φυτά που αναφέρει ο Σεφέρης (για το θυμάρι δεν έγραψα, το θεώρησα πολύ γνωστό) -ίσως το βρείτε ενδιαφέρον. Πάντως προσθέτω και μερικά πράγματα τώρα που μεταφέρω το κείμενο.

Φυσικά δεν έχω γράψει πραγματεία για κάθε βότανο, απλώς δυο τρία χαρακτηριστικά πράγματα. Επίσης, δεν μπόρεσα να συμβουλευτώ το Βυσσινί τετράδιο, το βιβλίο του Φώτη Δημητρακόπουλου που έχει διάφορα ενδιαφέροντα για τις λέξεις και τα πράγματα του Σεφέρη.

Τέλος, ένα πρόβλημα που συναντούμε όταν συζητάμε για φυτά, είναι πως το καθένα είναι γνωστό με πολλές διαφορετικές λαϊκές ονομασίες, που άλλοτε χρησιμοποιούνται ως συνώνυμα και άλλοτε για να περιγράψουν κάποιο συγγενικό φυτό ή μια ποικιλία της ίδιας οικογένειας, και δεν είναι πάντοτε εύκολο να καταλάβεις τι ισχύει κάθε φορά -χωρια οι τοπικές ονομασίες των φυτών.

1. Η αφάνα

Η αφάνα είναι χαμηλός αγκαθωτός θάμνος, είδος αγριοτριανταφυλλιάς. Η επίσημη ονομασία του είναι Poterium spinosum, και στα ελληνικά Ποτήριον το ακανθώδες ή Σαρκοποτήριον το ακανθώδες.

Λέγεται επίσης: στοίβη και στοιβή σε αρχαίους συγγραφείς (Θεόφραστο, Διοσκουρίδη), αστοιβίδα, αχυροστοιβάδα, πίσουρο.

Παλιά το χρησιμοποιούσαν για να φτιάχνουν πρόχειρες σκούπες και για προσάναμμα. Τα φύλλα του και ο καρπός του θεωρούνται φαρμακευτικά.

Σύμφωνα με έναν μύθο, ξυπόλητη η Αφροδίτη πάτησε μιαν αφάνα και το αίμα που έσταξε χρωμάτισε κόκκινα τα άνθη του θάμνου.

Η λέξη χρησιμοποιείται μεταφορικά για όσους έχουν φουντωτά σγουρά μαλλιά -συχνά για ποδοσφαιριστές, όπως πρόσφατα τον Φελαϊνί και παλιότερα εκείνον τον Κολομβιανό. Το ξέρω εξ ιδίας πείρας διότι στα νιάτα μου άφηνα τα μαλλιά μου να μεγαλώσουν και με λέγανε κι εμένα «αφάνα». Τώρα, περασμένα μεγαλεία.

2. Η αλυγαριά

Συνήθως λέγεται λυγαριά (το α- προτακτικό), από το μεσαιωνικό λυγαρέα, από το αρχαίο λύγος.

Θαμνώδες φυτό (μπορεί να αναπτυχθεί και σε δέντρο) πολύ διαδεδομένο στην ελληνική ύπαιθρο με λεπτά και ευλύγιστα κλαδιά που τα έκοβαν και τα χρησιμοποιούσαν για βέργες και στην καλαθοπλεκτική.

Η επίσημη ονομασία είναι Vitex agnus-castus και στα ελληνικά Άγνος η κοινή. Λέγεται και αγνιά ή καναπίτσα.

Στην αρχαιότητα ήταν φυτό αφιερωμένο στη θεά Εστία (της αγνότητας) και το χρησιμοποιούσαν οι γυναίκες που μετείχαν στα Θεσμοφόρια.

Το ρήμα «λυγίζω» και το αρχαίο «λυγώ» προέρχονται από την ίδια ρίζα.

3. Το κονιζόχι

Πιο σωστά κονυζόχι. Γνωστότερο ως κόνυζα ή κονυζός. Επίσημα ονομάζεται Κόνυζα η βαρύοσμος (Inula graveolens) και επειδή οι αγρότες τη χρησιμοποιούσαν για να διώχνουν τους ψύλλους και άλλα έντομα, ιδίως από τα κοτέτσια, έχει επίσης τις λαϊκές ονομασίες Ψυλλίστρα, Ψυλλήθρα.

Γράφει ο Διοσκουρίδης: δύναται δὲ ὁ θάμνος σὺν τοῖς φύλλοις ὑποστρωννύμενος καὶ θυμιώμενος θηρία διώκειν καὶ κώνωπας ἀπελαύνειν· κτείνει δὲ καὶ ψύλλους.

Ο Σεφέρης στις Μέρες γράφει για τη μυρωδιά του θάμνου αυτού -ενώ το μνημονεύει επίσης σ’ ένα ποίημα που θα το δούμε πιο κάτω.

4. Η λαγοκοιμηθιά

Η ονομασία αυτή κυρίως στην Κρήτη ακούγεται. Το ίδιο βότανο λέγεται επίσης αμάραντο, πόλιο, ασπρόχορτο, λιβανόχορτο, στομαχοβότανο, παναγιόχορτο, βότανο της Παναγιάς και ύσσωπος. Λέγεται και αγαποβότανο ή αγαπόχορτο, επειδή πίστευαν ότι βρασμένο προκαλεί την ερωτική επιθυμία.

Πρόκειται για το Τεύκριον το πόλιον, όπως είναι η επίσημη ονομασία του (Teucrium polium). Πόλιον στους αρχαίους. Πολυετές ποώδες φυτό με πολλές χρήσεις στη λαϊκή φαρμακευτική όπως δείχνει και η ποικιλία των ονομάτων του.

Ο Σεφέρης στις Μέρες θυμάται πλανόδιο να διαλαλεί «λαγοκοιμηθιά για την πίεση και τις αμοιβάδες», ενώ και σήμερα πουλιέται στις λαϊκές αγορές και πίνεται ως αφέψημα. Ωστόσο μπορεί να αποδειχτεί ηπατοτοξικό και ο ΕΟΦ έχει εκδώσει ανακοίνωση που προειδοποιεί για τη χρήση του.

5. Το πολυκόμπι

Ποώδες, πολυετές φυτό με όρθια στελέχη, χωρίς φύλλα. Το ύψος του φτάνει τα 60 εκατοστά.

H επίσημη ονομασία του είναι Equisetum arvense (Ιππουρίς η αρουραία). Tο συναντούμε στη χώρα μας με τις ονομασίες κοντυλόχορτο, πολυτρίχι, πολυκόμπι, ουρά του αλόγου ή εκουιζέτο.

Όπως δείχνουν και τα διάφορα ονόματά του, θυμίζει κάπως την ουρά του αλόγου. Αυτό άλλωστε φαίνεται και στο επίσημο όνομα Ιππουρίς όπως και στο αγγλικό horsetail. (Και το εκουιζέτο, ιταλικής αρχής, στο άλογο αναφέρεται)

Επειδή τα στελέχη του είναι τραχιά, το χρησιμοποιούσαν για να καθαρίζουν τα μαγειρικά σκεύη.

Το 1948, ίσως επειδή εξαιτίας του εμφυλίου δεν ήταν εύκολες οι εκδρομές στο ύπαιθρο, ο Σεφέρης νοσταλγεί τα χρώματα και τα αρώματα της αττικής υπαίθρου και γράφει έναν νοσταλγικό «Ελεγίσκο» που αρχίζει ακριβώς με το κονυζόχι:

Ελεγίσκος

Το κονυζόχι, το θυμάρι, την αφάνα
και το κυκλάμινο που γίνεται με τον καιρό πιο σκούρο
και το βουνό που παίρνει χρώμα δαγκωμένο μούρο
το δειλινό
— Ω Μούσες! Μούσες, θα το ξαναϊδώ;
Αοιδή! Μελέτη! Μνημοσύνη!
Πότε θα δείξει η Αλκυόνα καλοσύνη;
Πότε θα ξαναϊδώ τη Μαγκουφάνα;

Τη Μαγκουφάνα, τώρα πια, προσθέτω, δεν θα την ξαναϊδεί κανείς. Άλλωστε, τη λένε Πεύκη πλέον.

https://sarantakos.wordpress.com/