Tο άρθρο που θα διαβάσετε σήμερα δημοσιεύτηκε χτες, πρώτη Κυριακή του μήνα, στην κυριακάτικη Αυγή στη μηνιαία στήλη μου «Οι λέξεις έχουν τη δική τους ιστορία».
Για ένα τόσο εκτενές θέμα θα μπορούσε να γραφτεί άρθρο δεκαπλάσιας έκτασης, η εφημερίδα όμως έχει περιορισμούς χώρου. Στην εδώ αναδημοσίευση αντιστάθηκα στον πειρασμό να προσθέσω υλικό, επειδή μου φάνηκε πως θα κατάστρεφα την ισορροπία του κειμένου. Πρόσθεσα πάντως την εικόνα κι ένα λεξιλογικό λινκ -αλλά είμαι βέβαιος ότι στα σχόλιά σας θα αναφέρετε πολλά αξιόλογα προσθετέα.
Τουρκολεξιλογικά
Τον μήνα που μας πέρασε “η γείτων”, όπως συχνά αποκαλείται στον Τύπο η Τουρκία, βρέθηκε στο προσκήνιο της διεθνούς επικαιρότητας, οπότε δεν είναι περίεργο που θα της αφιερώσουμε το σημερινό μας άρθρο. Για τις κινήσεις όμως του Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν στο πολύπλοκο παιχνίδι, άλλοτε σκάκι κι άλλοτε πόκερ, που παίζεται στη Συρία θα έχετε διαβάσει σε άλλες στήλες της Αυγής. Εμείς εδώ, ως γνωστόν, λεξιλογούμε.
Το εθνωνύμιο Τούρκοι είναι άγνωστης ετυμολογίας αν και φυσικά υπάρχουν πολλές εκδοχές για την προέλευσή του. Πιθανές αναφορές υπάρχουν σε ρωμαϊκές πηγές και πιο σίγουρες σε κινεζικές πηγές από τον 5ο αιώνα μ.Χ. Στα ελληνικά, ο αστρολόγος Πάλχος που έζησε μάλλον τον 5ο-6ο αιώνα είναι ο πρώτος που μνημονεύει τους Τούρκους στο έργο του, ενώ τον 6ο αι. υπάρχουν αρκετές αναφορές σε βυζαντινούς συγγραφείς και κυρίως στον ιστορικό Μένανδρο Προτέκτορα, που διηγείται αναλυτικά την πρώτη πρεσβεία Τούρκων (ήταν οι λεγόμενοι Γαλάζιοι Τούρκοι) προς τον Ιουστίνο Β’ και την επίσκεψη του Ζημάρχου στον χαγάνο των Τούρκων, που λεγόταν Σιζάβουλος. Χάρη στις επαφές αυτές εδραιώθηκε ο δρόμος του μεταξιού από την Κίνα στην Πόλη.
Στους επόμενους αιώνες οι Τούρκοι ήρθαν πιο κοντά στα μέρη μας και σιγά-σιγά άρχισαν να αποσπούν εδάφη από τη βυζαντινή αυτοκρατορία. Αν και το 1453 η πάλαι ποτέ βασιλεύουσα ελάχιστα εδάφη έλεγχε πλέον, αυτή η χρονολογία έχει μείνει ως ορόσημο παρόλο που άλλα γεγονότα (όπως η μάχη του Μαντζικέρτ το 1071 ή η άλωση του 1204) ίσως βάρυναν περισσότερο στην πλάστιγγα. Πάντως, η περίοδος που επικράτησε να λέγεται Τουρκοκρατία και που διάρκεσε, συμβολικά, τετρακόσια χρόνια (αμφιβάλλω αν υπήρξε κάποια περιοχή της σημερινής Ελλάδας που να έμεινε ακριβώς ή περίπου 400 χρόνια υπό τουρκικό έλεγχο) θεωρούμε ότι άφησε ανεξίτηλη σφραγίδα -και συνήθως όλα τα στραβά κι ανάποδα της σημερινής Ελλάδας τα χρεώνουμε σ’ αυτήν.
Πάντως, η τουρκοκρατία μπόλιασε τη γλώσσα μας με άφθονα τουρκικά δάνεια· υπολογίζονται σε αρκετές εκατοντάδες οι λέξεις της ελληνικής που είναι δάνειες από τα τουρκικά (σε πολλές περιπτώσεις, βέβαια, η απώτερη αρχή είναι τα αραβικά ή τα περσικά), μαζί και ορισμένα προθήματα και επιθήματα που παράγουν νέες ελληνικές λέξεις, όπως καρα- (καρατσεκάρω), -τζής (αεριτζής), -λίκι (δημοσιοϋπαλληλίκι).
Κάποιοι λόγιοι είχαν θέσει ως εθνικό καθήκον “να ξετουρκέψουμε τη γλώσσα μας” αλλά αυτά τα πράγματα δεν γίνονται με φιρμάνια ούτε με φετφάδες, παρά με τη φυσική εξέλιξη, η οποία άλλωστε λειτουργεί: διότι αν υπολογίσουμε τις μισοξεχασμένες ή τις ιδιωματικές λέξεις, καθώς και τις παρωχημένες, που αναφέρονται σε πράγματα της οθωμανικής περιόδου, θα δούμε πως η τουρκογενής φλέβα της ελληνικής φτάνει τις 5.000 λέξεις, από τις οποίες όμως, όπως είπαμε, μόνο μερικές εκατοντάδες είναι ζωντανές σε γενική χρήση. [Εδώ
άρθρο του ιστολογίου με χίλιες και μία λέξεις τουρκικής προέλευσης, από τις πολύ κοινές έως τις όχι πολύ σπάνιες].
Ταυτόχρονα, το ίδιο το εθνωνύμιο Τούρκος έδωσε πολλές σύνθετες λέξεις όπως τουρκόγυφτος, τουρκομερίτης και τουρκόσπορος (έτσι έλεγε μειωτικά τους πρόσφυγες η ελληνική δεξιά, διαχρονικά αντιπροσφυγική), τουρκοπατημένος και τουρκόφιλος αλλά και τουρκοφάγος· και τουρκομπαρόκ, όπως επικράτησε να ονομάζεται κάθε τι κακόγουστο. Κι εδώ έχουν ξεχαστεί πολλές ακόμα λέξεις, όπως η παπαδιαμαντική βρισιά “τουρκανάκατος”.
Υπάρχει και μια λέξη που την οφείλουμε στη γείτονα χώρα και… δεν το ξέρουμε: το χρώμα τιρκουάζ και ο ημιπολύτιμος λίθος με το ίδιο γαλάζιο χρώμα. Εμείς πήραμε τη λέξη από τα γαλλικά, όπου ο λίθος ονομαζόταν pierre turquoise, τουρκικός λίθος, επειδή εισαγόταν από την Οθωμανική αυτοκρατορία. Για τον ίδιο λόγο στα αγγλικά η γαλοπούλα λέγεται turkey, παρότι είναι πουλί του Νέου Κόσμου, επειδή turkey hen είχε ονομαστεί η φραγκόκοτα, που ερχόταν από τη Βόρεια Αφρική, τότε υπό οθωμανικό έλεγχο.
Και η φρασεολογία μας έχει ίχνη της μακροχρόνιας αλληλεπίδρασης με τους Τούρκους. Έγινε Τούρκος λέμε όταν κάποιος θυμώσει πολύ, αγριέψει -υποτίθεται πως οι Τούρκοι ήταν βίαιοι και δεν έλεγχαν την οργή τους. Αλλά και το φαγητό ή το ποτό με πολύ αψιά γεύση το λέγανε Τούρκο, π.χ. το ξίδι αυτό είναι Τούρκος. Βάστα Τούρκο να γεμίσω, λέμε όταν κάποιος ή κάτι καθυστερεί ενώ η περίσταση απαιτεί γρηγοράδα. Σαράντα χρόνια τούρκικα, λέμε για να δηλώσουμε πολύ μεγάλο χρονικό διάστημα. Μια ξεχασμένη, μανιάτικη φράση που τη βρίσκω γουστόζικη είναι η “Ετούρκεψε ο σουλτάνος;” που τη λέγανε σε όποιον έλεγε κάτι αυτονόητο -σαν τις αρκούδες στο δάσος. Ο τούρκικος καφές έγινε ελληνικός ιδίως μετά το 1974, ενώ οι τούρκικες τουαλέτες έχουν περιοριστεί πια, ακόμα και στον στρατό.
Σύμφωνα με τον θρύλο, όταν ξεσηκώνονταν οι υπόδουλοι Έλληνες (συνήθως με επικεφαλής τον μαρμαρωμένο βασιλιά) θα έδιωχναν τους Τούρκους “πέρα από την Κόκκινη Μηλιά”, την οποία ο Νικόλαος Πολίτης τοποθέτησε στο βυζαντινό Μονοδένδριον, στα περσικά σύνορα. Οι θρύλοι σπάνια επιβεβαιώνονται, το ίδιο και οι εθνικιστικές ονειρώξεις για επικείμενη διάλυση της Τουρκίας. Θα πρέπει να μάθουμε να ζούμε με τους γείτονες.
https://sarantakos.wordpress.com/
