ΟΙ ΣΗΜΑΝΤΙΚΟΤΕΡΕΣ ΠΕΡΙΠΤΩΣΕΙΣ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗΣ ΚΑΙ ΛΕΗΛΑΣΙΑΣ ΤΟΥ ΙΕΡΟΥ ΒΡΑΧΟΥ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ
Ένας μικρός βραχώδης λόφος, με τεράστια ιστορία αιώνων, που δεσπόζει στην καρδιά της Αθήνας, εξακολουθεί μέχρι σήμερα να συναρπάζει και να προσελκύει εκατομμύρια επισκέπτες από όλα τα μήκη και τα πλάτη της Γης.
Η Ακρόπολη του 5ου αι. π.Χ., που αποδίδει με τον τελειότερο τρόπο το μεγαλείο, τη δύναμη και τον πλούτο της Αθήνας στην εποχή της μαγαλύτερης ακμής της, τον «χρυσό αιώνα» του Περικλή, άντεξε σε καταστροφές και λεηλασίες που χρονολογούνται από τους αρχαίους ακόμη χρόνους.
Σήμερα στέκει στον λόφο της, με τα ανεξίτηλα «τραύματα» του χρόνου και της ανθρώπινης ασέβειας εμφανή, θυμίζοντας τη σπουδαία αλλά και πολύπαθη ιστορία της…
Η καταστροφή των Περσών
Το 490 π.Χ., μετά τη νίκη τους κατά των Περσών στον Μαραθώνα και για να ευχαριστήσουν τη θεά Αθηνά που τους βοήθησε, οι Αθηναίοι αρχίζουν να χτίζουν έναν νέο ναό στην Ακρόπολη, τον πρώτο από μάρμαρο, τον γνωστό σήμερα ως Προπαρθενώνα.
Το 480 π.Χ., οι Πέρσες πραγματοποιούν τη δεύτερη εκστρατεία τους. Πυρπολούν την Αθήνα, ανεβαίνουν στην Ακρόπολη, καταστρέφουν και καίνε ναούς και αναθήματα. Μετά την αποχώρηση των εχθρών, οι Αθηναίοι επιδιορθώνουν βιαστικά τα τείχη και ενσωματώνουν στο βόρειο τείχος της Ακρόπολης τον θριγκό του «Αρχαίου Ναού» καθώς και σπονδύλους από τους κίονες του Προπαρθενώνα. Τα σπασμένα αγάλματα από τους ναούς και τα αναθήματα, τα θάβουν με ευλάβεια στα βαθιά ορύγματα.
Στα μέσα του 5ου αι. π.Χ., τέθηκε σε εφαρμογή, με πρωτοβουλία του Περικλή, ένα μεγαλεπήβολο οικοδομικό πρόγραμμα που διήρκεσε όλο το β΄ μισό του 5ου αι. π.Χ. Τότε οικοδομήθηκαν, με την επίβλεψη των ικανότερων καλλιτεχνών, αρχιτεκτόνων και γλυπτών, τα σημαντικότερα μνημεία που βλέπει σήμερα ο επισκέπτης: ο Παρθενώνας, τα Προπύλαια, το Ερέχθειο και ο ναός της Αθηνάς Νίκης.
Η επιδρομή των Ερούλων
Το 267 μ.Χ., και ενώ η Αθήνα βρίσκεται ήδη υπό ρωμαϊκή κατοχή, εμφανίζονται οι βάρβαροι επιδρομείς Έρουλοι. Κατά τη διάρκεια επιδρομής τους στην Αθήνα έβαλαν φωτιά στον Παρθενώνα καίγοντας ολοσχερώς κάποια σημεία του ναού και αφήνοντας ανεξίτηλα σημάδια στα μάρμαρα του, μέχρι και σήμερα.
Οι Ερούλοι διαλύουν στη συνέχεια την Κόρινθο, το Άργος και τη Σπάρτη, αποτυγχάνοντας μόνο στην πολιορκία της Ολυμπίας. Συνεχίζουν προς τον Βορρά, πλιατσικολογώντας την ύπαιθρο. Το 268 μ.Χ. ο ρωμαϊκός στρατός αποφάσισε να τους αντιμετωπίσει στη Θράκη κοντά στον ποταμό Νέστο και στη μάχη που διεξήχθη οι Ερούλοι όχι απλώς ηττήθηκαν αλλά ο αρχηγός τους Ναουλομπάτους παραδόθηκε στους Ρωμαίους. Έναν χρόνο αργότερα, εξάλλου, η οριστική απώθησή τους έλαβε χώρα επί Κλαύδιου Β’ του Γοτθικού μετά τη μάχη της Ναϊσσού.
Μνημεία μετατράπηκαν σε χριστιανικές εκκλησίες
Στους επόμενους αιώνες τα μνημεία της Ακρόπολης υπέστησαν σοβαρές βλάβες από φυσικά αίτια ή από ανθρώπινες επεμβάσεις. Με την επικράτηση του χριστιανισμού και ιδιαίτερα από τον 6ο αι. μ.Χ., τα μνημεία μετατράπηκαν σε χριστιανικές εκκλησίες. Ο Παρθενώνας αφιερώθηκε στην Παρθένο Μαρία, που στη συνέχεια ονομάσθηκε Παναγιά η Αθηνιώτισσα, ενώ στα τέλη του 11ου αιώνα αποτέλεσε τη μητρόπολη της Αθήνας. Το Ερέχθειο είχε μετατραπεί σε ναό του Σωτήρος ή της Θεοτόκου, ο ναός της Αθηνάς Νίκης σε εκκλησάκι και τα Προπύλαια σε επισκοπική κατοικία.
Ο Παρθενώνας είχε ιερό και αγία τράπεζα, βυζαντινές τοιχογραφίες και εικόνες, άμβωνα και κωδωνοστάσιο που εξείχε μάλιστα από την ξύλινη στέγη της βασιλικής, η οποία στρογγυλοκαθόταν στον σηκό του κλασικού ναού της Παρθένου Αθηνάς. Στον βυζαντινό «Παρθενώνα» είχαν ανοιχτεί στον νάρθηκα, δηλαδή στον πρώτο χώρο για τον εισερχόμενο στον ναό, στα δυτικά, τρεις τάφοι και άλλος ένας στο βόρειο πτερό στην πώρινη υποδομή της πλακόστρωσης, που αφαιρέθηκε.
Για το ιερό και την κόγχη του, που ήταν στην ακριβώς απέναντι, την ανατολική, πλευρά είχαν ενσωματωθεί δύο από τους κίονες της εσωτερικής πρόστασης. Εσωτερικά πιθανολογείται πως έγιναν δύο κλίμακες ανόδου στα υπερώα. Επίσης έκλεισε η γιγαντιαία αρχαία θύρα, πλάτους 5 μέτρων και ύψους 10 μ. της δυτικής πλευράς, στον οπισθόναο, και άνοιξε μια πολύ μικρότερη πόρτα. Μέρος της αρχαίας θύρας καλύφθηκε εσωτερικά από έναν τετράγωνο πύργο που φέρει εντός μια ελικοειδή σκάλα από τούβλα. Τα υλικά που χρησιμοποιήθηκαν για την κατασκευή του πύργου προέρχονταν από το μνημείο του Φιλοπάππου, από τα Προπύλαια και άλλα μνημεία.
«Δυστυχώς, όλος ο μαρμάρινος εξοπλισμός του Παρθενώνα της περιόδου αυτής (τέμπλο, θυρώματα, θρόνοι, σύνθρονο, κιονίσκοι παραθύρων) έχει καταστραφεί ή τουλάχιστον δεν αναγνωρίστηκε μεταξύ των πολυάριθμων μεσοβυζαντινών μελών που βρέθηκαν στην Ακρόπολη», ανέφερε ο ομ. καθηγητής του ΕΜΠ Χαράλαμπος Μπούρας, όπως έγραφε η «Ελευθεροτυπία» το 2011.
Ο Φράγκικος Πύργος της Ακρόπολης
Κατά την περίοδο της Φραγκοκρατίας (1204-1456), τα Προπύλαια μετατράπηκαν σε ανάκτορο των Φράγκων ηγεμόνων. Την εποχή αυτή κάνει την εμφάνισή του επάνω στον στυλοβάτη της νότιας πτέρυγας των Προπυλαίων, απέναντι από τον ναό της Αθηνάς Νίκης ένα κτίσμα, γνωστό ως Φράγκικος Πύργος.
Η κατασκευή του πύργου αποδίδεται στην οικογένεια Ατσαγιόλι (Accaioli), οι οποίοι κυβέρνησαν το Δουκάτο των Αθηνών από το 1388 έως τη πτώση του από την Οθωμανική Αυτοκρατορία το 1458, μιας και ήταν αυτοί που μετέτρεψαν τα Προπύλαια σε παλάτι. Ο πύργος ήταν ένα τετράγωνο, καθ’ όλο το ύψος ισοπαχές κτίσμα, έχοντας μόνο μια είσοδο από δυτικά, και μια εσωτερική ξύλινη σκάλα. Είχε ύψος είκοσι έξι μέτρα και πάχος σχεδόν οκτώ μέτρα. Αρχιτεκτονικά ήταν ακριβώς όμοιος με τους φραγκικούς πύργους της Βενετίας. Ήταν οικοδομημένος από πώρινους λίθους και μερικά πεντελικά μάρμαρα. Κατά την οικοδόμησή του, ο ναός της Νίκης δεν είχε πειραχτεί, αλλά είχε καταστραφεί ή εγκτιστεί μέρος της πτέρυγας των Προπυλαίων και έγινε χρήση μαρμάρων της.
Από τον πύργο αυτό ήταν δυνατό να κατοπτεύονται η θάλασσα και οι δρόμοι της Αθήνας. Παρέμεινε στο σημείο για αιώνες, αντικαθιστώντας οπτικά το προϋπάρχον άγαλμα της Αθηνάς και κατεδαφίστηκε το 1874.
Οι περιπέτειες του ιερού βράχου την Τουρκοκρατία
Στην Τουρκοκρατία (1456-1833), η Ακρόπολη και πάλι έγινε το φρούριο της πόλης, όπου κατοικούσε ο τούρκος φρούραρχος. Με την κατάληψη της Αθήνας από τους Οθωμανούς το 1458, ο Παρθενώνας αναδιαμορφώθηκε για άλλη μία φορά, αυτή τη φορά για να μετατραπεί σε τζαμί, οπότε και συμπληρώθηκε με ένα μιχράμπ, ένα μινμπέρ (άμβωνα) κι έναν ψηλόλιγνο μιναρέ στη θέση του κωδωνοστασίου.
Το 1640 ένας κεραυνός έπληξε τα Προπύλαια στην Ακρόπολη, προκαλώντας νέα καταστροφή, καθώς το μνημείο χρησιμοποιούνταν τότε ως πυριτιδαποθήκη, η οποία εξερράγη καταρρίπτοντας ένα τμήμα του. Σε αυτή την έκρηξη οφείλεται η θραύση και η μετακίνηση αρχιτεκτονικών μελών ενώ πάντως ακολούθησαν και κατεδαφίσεις των κιόνων από τους Τούρκους, προκειμένου να ενισχύσουν τις αμυντικές εγκαταστάσεις τους.
Ζοφερή χρονιά για την Ακρόπολη ήταν το 1687, όταν πολλά αρχιτεκτονικά μέλη του ναού διασκορπίστηκαν γύρω από το βράχο της Ακρόπολης, λόγω μιας βόμβας των Ενετών. Κατά τη διάρκεια του Β΄ Ενετοτουρκικού πολέμου, ο λόφος πολιορκήθηκε από τον Φ. Μοροζίνι και στις 26 Σεπτεμβρίου 1687, η βόμβα των Ενετών ανατίναξε τον Παρθενώνα που είχε μετατραπεί σε πυριτιδαποθήκη. Η ανατίναξη αυτή άνοιξε τον δρόμο για τη διαρπαγή των σημαντικότερων γλυπτών του μνημείου, τα περισσότερα από τα οποία βρίσκονται σήμερα στο Βρετανικό Μουσείο.
Ο Λόρδος Έλγιν και τα Γλυπτά του Παρθενώνα
Η επόμενη σοβαρή καταστροφή στα μνημεία σημειώθηκε μεταξύ των ετών 1801-1802, με τη διαρπαγή του γλυπτού διάκοσμου του Παρθενώνα από το λόρδο Έλγιν και την αφαίρεση γλυπτών από το ναό της Αθηνάς Νίκης και το Ερέχθειο.
Ο βρετανός πρεσβευτής στην Υψηλή Πύλη, λόρδος Τόμας Μπρους Έλγιν, επιδόθηκε σε τεράστιας έκτασης απαγωγή των γλυπτών του ναού. Ο Σουλτάνος έδειξε την εύνοιά του στον Έλγιν, ο οποίος και άδραξε την ευκαιρία για να ωφεληθεί προσωπικά και να αποκτήσει μια τεράστια συλλογή από αρχαιότητες, στρέφοντας την προσοχή του στα μνημεία της Ακρόπολης (κυρίως στον Παρθενώνα). Τα συνεργεία του Έλγιν δρούσαν στην Ακρόπολη, προκαλώντας σημαντικές ζημιές στα γλυπτά και το ίδιο το μνημείο, αποσπώντας και διαμελίζοντας ένα σημαντικό μέρος από το σωζόμενο γλυπτό διάκοσμο του Παρθενώνα, μαζί με ορισμένα αρχιτεκτονικά μέλη, όπως ένα κιονόκρανο και ένα σπόνδυλο από κίονα.
Όσα από αυτά σώθηκαν κοσμούν σήμερα τις προθήκες του Βρετανικού Μουσείου.
Όταν οι Γερμανοί και οι Ιταλοί ζούσαν στην Ακρόπολη
Κλοπές, βανδαλισμοί, λεηλασίες σε μουσεία και μνημεία της χώρας, με την Ακρόπολη να κατέχει κυρίαρχη θέση στον κατάλογο των καταστροφών, σημειώθηκαν στην κατοχή, που ξεκίνησε τον Απρίλιο του 1941, με τη γερμανική εισβολή και τερματίστηκε, με την αποχώρηση των γερμανικών στρατευμάτων τον Οκτώβριο του 1944.
Όπως καταγράφηκε στην έκδοση «Αρχαία της Ελλάδας κατά τον πόλεμο 1940 – 1944» της Εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας, , από τον αρχαιολόγο, γ.γ. της Εταιρείας και ακαδημαϊκό, Βασίλη Πετράκο, παραμονή των στρατιωτικών στην Ακρόπολη και το μουσείο είχε δυσάρεστες συνέπειες για τα μνημεία του Ιερού Βράχου. «Στις αίθουσες των αρχαϊκών αετωμάτων εγκατέστησαν το πλυντήριό τους και το μαγειρείο και το υπόλοιπο μουσείο μεταβλήθηκε σε στρατώνα. Ο Βράχος έγινε στρατιωτική περιοχή, όπου οι στρατιώτες χρησιμοποιούσαν τα πολεμικά μηχανήματα χωρίς φροντίδα για τον τόπο. Άναβαν φωτιές για το πρόχειρο φαγητό τους, βρώμιζαν τα μνημεία με βενζίνες, πετρέλαια και μηχανέλαια και, όπως ήταν φυσικό, μεταχειρίζονταν τα απόμερα σημεία της Ακροπόλεως για αποχωρητήρια. Μαρτυρείται μάλιστα πως ούτε ο Παρθενώνας ούτε τα Προπύλαια γλίτωσαν από τη χρήση αυτή.
Στους Έλληνες αρχαιολόγους φοβερή εντύπωση έκαμε η φωτογράφιση Ιταλών στρατιωτών αγκαλιά με τις Κόρες του Ερεχθείου, ακόμη φοβερότερη, ότι στην Ακρόπολη σύχναζαν και οι ερωτικοί σύντροφοι των Ιταλών. Δεν παρέλειψαν ακόμη οι ίδιοι να θραύουν αρχιτεκτονικά μέλη για απόσπαση αναμνηστικών κομματιών ή να χαράζουν τα ονόματά τους στα μάρμαρα των μνημείων».
Στην ίδια έκδοση καταγράφεται και η στάση των ελλήνων αρχαιολόγων την περίοδο αυτή, οι οποίοι ανέλαβαν το περίεργο, όσο και σωτήριο έργο να κρύψουν τα αρχαία, να τα καταχώνουν, να τα «φυγαδεύουν» σε θησαυροφυλάκια, ακόμη και σε σπηλιές.
Σήμερα η Ακρόπολη είναι ένας αρχαιολογικός χώρος, ένα σπουδαίο μνημείο που προσελκύει ανθρώπους από όλη τη Γη. Κανένα από τα κτίρια δεν διατηρεί τη στέγη του. Μαρμάρινα αρχιτεκτονικά μέλη σώζωνται επάνω στον βράχο, ενώ σε πολλά κτίρια έχουν γίνει αναστηλώσεις από το 1830 και μετά. Και παρά την απίστευτη ιστορία καταστροφών και λεηλασιών, παραμένει μαγευτική και επιβλητική.
