Τραγικές παρθένοι (Πολυξένη και Ηλέκτρα)

Τραγικές παρθένοι 

(Πολυξένη και Ηλέκτρα)

Σοφοκλή “Ηλέκτρα” (Εθνικό Θέατρο, 1996). Η Τάνια Παπαδοπούλου ως Χρυσόθεμις και η Λυδία Κονιόρδου ως Ηλέκτρα.

Οι παρθένοι, δηλαδή τα νεαρά ανύπαντρα κορίτσια, αποτελούν ξεχωριστή κατηγορία χαρακτήρων στην τραγωδία, που ανθεί όλως ιδιαιτέρως στα χέρια του Σοφοκλή και του Ευριπίδη. Οι τραγικές παρθένοι χωρίζονται χονδρικά σε τρεις κατηγορίες: (α) στις αδύναμες, παθητικές μορφές, όπως η Χρυσόθεμις και η Ισμήνη, η αχνή παρουσία των οποίων τονίζει τον δυναμισμό των αδελφών τους· (β) στα αγνά σφάγια, όπως η Ιφιγένεια, η Πολυξένη και η Μακαρία· (γ) στις φωνές της αντίστασης στην αδικία, τη φαυλοκρατία και την ηθική παρακμή, όπως η Αντιγόνη και η Ηλέκτρα.

Η μεν Πολυξένη του Ευριπίδη προσιδιάζει περισσότερο στη δεύτερη κατηγορία, η δε Ηλέκτρα του Σοφοκλή στην τρίτη. Και οι δύο όμως, φυσιολογικά, έχουν τις ιδιομορφίες τους.

Η ΠΟΛΥΞΕΝΗ

Οι παρθένες-σφάγια είναι εξιδανικευμένες μορφές, το αγνό αίμα των οποίων χύνεται για τη σωτηρία της κοινότητας, δηλαδή της κοινότητας των ανδρών, οι οποίοι λαμβάνουν την απόφαση να τις θυσιάσουν. Ενίοτε το θύμα είναι απρόθυμο και η θυσία, καταφανώς άδικη, επισύρει μίασμα για τους θύτες: αυτή είναι ξεκάθαρα η περίπτωση της Ιφιγένειας στον «Αγαμέμνονα» του Αισχύλου (έργο στο οποίο η νεαρή κοπέλα δεν εμφανίζεται επί σκηνής). Σε άλλες περιπτώσεις, όπως η περίπτωση της «Ιφιγένειας στην Αυλίδα» του Ευριπίδη αλλά και των «Ηρακλειδών» του ιδίου (Μακαρία), το θύμα ενστερνίζεται πλήρως τον ανδρικό κώδικα αξιών, αποδέχεται την αναγκαιότητα της θυσίας και πορεύεται εκουσίως προς τον θάνατο.

Εθνικό Θέατρο (1994)

Η Πολυξένη ανήκει σε μια κατηγορία ενδιάμεση των πιο πάνω. Πορεύεται μεν εκουσίως και εν πλήρει συνειδήσει προς τη σφαγή (αρνείται να παρακαλέσει, παροτρύνει μάλιστα και τη μητέρα της να πάψει τις προσπάθειες να τη σώσει)· όμως η συνειδητή της υποταγή στη μοίρα του θανάτου δεν συνιστά αυτοθυσία υπέρ της κοινότητας, αλλά το αντίθετο: συνιστά πράξη αξιοπρέπειας και αντίστασης στη στερρὰν ἀνάγκην. Η αντίσταση αυτή καταδικάζει την πράξη των Ελλήνων, εκθέτει ηθικά τόσο τους ζωντανούς που την εκτελούν (ιδιαίτερα τον Οδυσσέα και τον Νεοπτόλεμο, αλλά και τον Αγαμέμνονα, που δεν είχε τη δύναμη να τη σταματήσει) όσο και τους νεκρούς που τη ζήτησαν (το είδωλο του Αχιλλέα).

Η θυσία της Πολυξένης αφαιρεί ένα ακόμη λιθαράκι από το οικοδόμημα του ηρωικού-επικού πολιτισμού, το οποίο πλέον είναι έτοιμο να καταρρεύσει οριστικά και εκκωφαντικά. Η ίδια η κοπέλα αποτελεί μια από τις λαμπρότερες γυναικείες παρουσίες σε ολόκληρο το τραγικό corpus. Η μορφή της, άλλωστε, ήταν το κυρίως στοιχείο που κατέστησε την Εκάβη μια από τις δημοφιλέστερες τραγωδίες του Ευριπίδη κατά την αρχαία και βυζαντινή περίοδο. Πάναγνη παρθένος, η αθωότητά της αντικατοπτρίζεται στην τελειότητα του νεανικού της σώματος, το οποίο πότε γυμνώνει επιδεικτικά σε μια καταγγελτική χειρονομία, πότε προστατεύει επιμελώς, ακόμη και τη στιγμή που πέφτει σφαγμένη, από τα λάγνα μάτια των ανδρών που παρακολουθούν.

Οι αγνές παρθένοι οδηγούνται στο θυσιαστήριο πριν οδηγηθούν στη νυφική παστάδα: σε ένα μοτίβο που συνηθίζεται στην τραγωδία, το μαχαίρι του θύτη, που διαπερνά το πάλλευκο δέρμα του γυναικείου θύματος, λειτουργεί σαν υποκατάστατο του ανδρικού μορίου, άρα κατ᾽ επέκταση η σφαγή αποτελεί αντεστραμμένη εκδοχή της σεξουαλικής πράξης που θα λάμβανε χώρα την πρώτη νύχτα του γάμου. Το αίμα που θα χυνόταν ως ένδειξη μετάβασης από την παρθενία στη γυναικεία ωριμότητα, τώρα σημαίνει τη μετάβαση από τη ζωή προς τον θάνατο. Το μέσα του Οίκου, ο κατεξοχήν χώρος της γυναίκας, αντικαθίσταται από το κάτω του Άδη. Οι αγνές παρθένοι που θυσιάζονται παντρεύονται τον Άδη τροποντινά. Επιλέγοντας τον θάνατο αντί την ατίμωση η Πολυξένη καθίσταται κι αυτή με τον τρόπο της νύφη του νεκρού Αχιλλέα: έτσι αποφεύγει την αναξιοπρέπεια του δουλικού λέχους, το οποίο για μια πριγκίπισσα ήταν μοίρα χειρότερη από τον θάνατο. Ο εκούσιος θάνατος της Πολυξένης είναι ωραίος θάνατος: από τη μια διαφυλάσσει τη μέσα και την έξω ομορφιά, την αξιοπρέπεια και το μεγαλείο της νεαρής κοπέλας, που γίνεται τώρα θάμασμα για τον όχλο των εχθρών της· από την άλλη περισώζει όχι μόνο το κύρος του οίκου των Πριαμιδών αλλά και ένα ψήγμα έστω από τις παραδοσιακές αξίες του ηρωικού κόσμου σε ένα κόσμο που αργά αλλά σταθερά καταρρέει.

Η ΗΛΕΚΤΡΑ

Η Κριστίν Σκοτ-Τόμας ως Ηλέκτρα

Η Ηλέκτρα του Σοφοκλή είναι κι αυτή μια ιδιότυπη «νύμφη του Άδη» αλλά με έναν πολύ διαφορετικό τρόπο και για έναν πολύ διαφορετικό λόγο. Η Ηλέκτρα, η οποία δεν είναι πια νεαρό κορίτσι, όπως η Πολυξένη, αλλά γυναίκα που σχεδόν έχει εξαντλήσει τα βιολογικά της περιθώρια να παντρευτεί και να τεκνοποιήσει, δεν θυσιάζεται κυριολεκτικά· παραμένοντας όμως πεισματικά προσκολλημένη στη μνήμη του πατέρα της και στον σκοπό της εκδίκησης, απομακρύνεται εθελουσίως από τη ζωή και υποκαθιστά τροποντινά την Κλυταιμήστρα στον ρόλο της materfamilias.

Με την παθητική της αντίσταση, την κραυγαλέα αυτοταπείνωση (αυτή, μια πριγκίπισσα, έχει εμφάνιση δούλης) και κυρίως τον ατέρμονό της θρήνο η Ηλέκτρα υψώνει φωνή διαμαρτυρίας ενάντια στη φαυλότητα των φονιάδων του πατέρα της. Η στάση της, δηλαδή, ενέχει την καταγγελτική διάσταση που ενέχει και η στάση της Πολυξένης, Όπως και η τελευταία, επιλέγει συνειδητά την πορεία της, μια πορεία αυτοκαταστροφής. Οι βασικές της διαφορές με την Πολυξένη, όμως, είναι τρεις και είναι μεγάλες.

Πρώτον, η μεν Πολυξένη δεν είχε επιλογή να μην πεθάνει· μπορούσε μόνο να ορίσει τη μέθοδο του θανάτου της (δεν ελέγχει το αν θα πεθάνει, αλλά το πώς· η θυσία είναι αναπόφευκτη). Η Ηλέκτρα από την πλευρά της είχε — τουλάχιστον θεωρητικά — μια εύκολη διέξοδο: μπορούσε κάλλιστα να ακολουθήσει την οδό της Χρυσόθεμης, την οδό του αναξιοπρεπούς συμβιβασμού. Κάτι τέτοιο, βέβαια, είναι τόσο ξένο με τη φύση της, που στην πράξη δεν υφίσταται ως επιλογή.

Δεύτερον, ενώ η Πολυξένη οδηγείται με τιμές στον Άδη, η Ηλέκτρα επιλέγει μια μορφή ζωντανού θανάτου, η οποία σταδιακά την αποξενώνει από όλους τους ανθρώπους τριγύρω της. Το μόνο ανθρώπινο σημείο αναφοράς για την Ηλέκτρα είναι η ανάμνηση του νεκρού πατέρα και η προσδοκία του χαμένου αδελφού, που μπορεί κάποτε να γυρίσει μπορεί και όχι.

Τρίτη και σημαντικότερη διαφορά είναι οι συνέπειες της θυσίας στις ψυχές και κυρίως στην εικόνα των δύο κοριτσιών. Η μεν Πολυξένη εξαίρεται για τη θυσία της, μεγαλύνεται και λαμπρύνεται τόσο στα μάτια των οικείων της — ειδικά της μάνας της, που βρίσκει παρηγοριά στον όμορφό της θάνατο — όσο και στα μάτια των ιδίων των θυτών της, που της προσφέρουν συντετριμμένοι μεταθανάτιες τιμές. Η επιλογή της Ηλέκτρας, αντιθέτως, την υποβιβάζει σε μια ζωή σωματικής και ηθικής φθοράς, που αλλοιώνει και το σώμα και την ψυχή της. Η κόρη του Αγαμέμνονα φθείρεται μέρα με τη μέρα, σε σημείο που καταλήγει, αν και γυναίκα, η οποία, όπως και η Αντιγόνη, «γεννήθηκε για να αγαπά κι όχι για να μισεί», να χάσει εντελώς τον εαυτό της, να αποκτηνωθεί. Η Ηλέκτρα φτάνει να ζητήσει από τον Ορέστη να χτυπήσει τη μάνα τους δυο φορές και — σε μια προφανή αναφορά στην Αντιγόνη — να πετάξει το σώμα του νεκρού Αιγίσθου στα σκυλιά. Ενώ η Πολυξένη θα ζει για πάντα στη μνήμη των ανθρώπων που τη σκότωσαν ως η τελευταία ίσως έκλαμψη ενός σπουδαίου κόσμου που χάθηκε, είναι αμφίβολο αν η Ηλέκτρα, ακόμη και με την ευόδωση της πολυπόθητης τιμωρίας των ενόχων, βρίσκει στο τέλος τη λύτρωση.

Ενώ λοιπόν η Πολυξένη καθαγιάζεται με τον γρήγορο και καθαρτικό θάνατό της, ενώ δηλαδή παραδόξως η θυσία, στερρὰ ἀνάγκη, τη λυτρώνει από την ἀνάγκην αυτή, η Ηλέκτρα, με τη βασανιστική προσκόλλησή της στο σκότος του θρήνου και του μίσους, προσεγγίζει περισσότερο την ηθική σκληρότητα ενός Κρέοντα ή την αποθηρίωση μιας Εκάβης.

Η Πολυξένη σκοτώνεται από τους εχθρούς της και σώζεται· η Ηλέκτρα υποβάλλει τον εαυτό της σε αργό θάνατο, για να τιμωρήσει τους εχθρούς της, και με τον τρόπο αυτό χάνει τον εαυτό της. Ενώ η Πολυξένη είναι τυπική τραγική παρθένος (άσπιλη, αμόλυντη, γενναιόψυχη, μεγαλοπρεπής), η Ηλέκτρα είναι μορφή βαθύτατα προβληματική, ακραία εκδήλωση του Θηλυκού, που «παντρεύεται» όχι ακριβώς τον Άδη αλλά τον νεκρό της πατέρα προτάσσοντας τη θυγατρική της ιδιότητα έναντι της προκαθορισμένης της κοινωνικής της αποστολής, δηλαδή του γάμου και της μητρότητας. Ενώ το έκπαγλο σώμα της Πολυξένης, καθώς πέφτει νεκρή, συνιστά σκληρή και αναντίρρητη καταδίκη εις βάρος των Ελλήνων, οι οποίοι εξευτελίζουν την ηρωική ηθική και σπρώχνουν το τραγικό σύμπαν ένα βήμα πλησιέστερα προς το χάος, η Ηλέκτρα δεν απειλεί πραγματικά την πατριαρχία, όπως η Πολυξένη ή όπως η Αντιγόνη. Αντιθέτως, σκοπός της ζωής της είναι η αποκατάσταση της πατριαρχικής τάξης, την οποία διατάραξε ο φόνος του Αγαμέμνονα και η εξορία του Ορέστη.

https://antonispetrides.wordpress.com/