ΤΟ ΧΡΥΣΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑΤΑΡΙΟ
Από την πρώτη στιγμή που σκέφτηκα να προτείνω ως ‘θεματική ενότητα’ στη Λέσχη Ανάγνωσης τις μεγάλες ‘Γυναίκες Συγγραφείς’, είχα στο μυαλό μου την Ντόρις Λέσσινγκ. Αυτή την ασυμβίβαστη γυναίκα που έγραφε μέχρι τα βαθιά της γεράματα με αστείρευτη φαντασία και κέφι, που έζησε την πλούσια σε εμπειρίες ζωή που αποτυπώνει εν μέρει στα έργα της και ‘ανάγκασε’ την Σουηδική Ακαδημία να της απονείμει το Νόμπελ Λογοτεχνίας- έστω και καθυστερημένα.
Οι λεπτομέρειες της ζωής της είναι λίγο πολύ γνωστές και μπορούν να αναζητηθούν στο διαδίκτυο. Στέκομαι όμως στο άρθρο που η Κατερίνα Σχινά είχε γράψει στο The Book’s journal αμέσως μετά το θάνατο της μεγάλης συγγραφέως :
‘Ήταν η πιο ευμετάβολη, και ταυτόχρονα η πιο ακέραια, η πιο γερά ριζωμένη στην ταυτότητά της, συγγραφέας. Με την ίδια τόλμη που διατράνωνε μιαν άποψη, μπορούσε επίσης να την αποκηρύξει· με την ίδια φλόγα που στρατευόταν, διεκδικούσε και την ανεξαρτησία της. Ελέγχοντας ανελέητα ιδέες και θέσεις, πάντα σε εγρήγορση για να αφουγκραστεί αποκλίνουσες εναλλακτικές δυνατότητες, πάντα ετοιμοπόλεμη, καχύποπτη απέναντι στις κυρίαρχες βεβαιότητες, ρευστή και στέρεη συνάμα – «κάθε δυο χρόνια αισθάνομαι πόσο ανόητη υπήρξα την προηγούμενη διετία», έλεγε. Πιστή στη συλλογικότητα, υπερασπίστηκε την αυτεξουσιότητα και την αυτονομία· πρόμαχος της ισότητας ανάμεσα σε κοινωνικές τάξεις, φύλα, φυλές και εθνικές ομάδες, αρνήθηκε την ισοπέδωση των διαφορών τους· θηρεύτρια της αρμονίας και της ενότητας, αποτύπωσε τη διαφωνία και την αταξία· αισιόδοξη για την ανθρώπινη πρόοδο και εξέλιξη, φοβόταν τη σαρωτική δύναμη της αντίδρασης και της οπισθοδρόμησης· συνεπής σε ηθικές αξίες, παραδεχόταν θαρραλέα την ενδιάθετη ροπή της προς την ανηθικότητα. Ένα παράδοξο ήταν η Ντόρις Λέσσινγκ· ένα ωραίο μείγμα αντισυμβατικότητας και εντιμότητας, σοβαρότητας και χιούμορ, μυστικιστικής ενόρασης και πραγματισμού.’ (όλο το άρθρο εδώ)
To Χρυσό Σημειωματάριο είναι μακράν το σημαντικότερο έργο της Ντόρις Λέσσινγκ. Μια περίπλοκη αφήγηση που αποκαλύπτει εκτός από το ταλέντο και τον εσωτερικό πλούτο αυτής της ιδιαίτερης γυναίκας, αφού δεν είναι ένα συμβατικό μυθιστόρημα ούτε στον τρόπο γραφής αλλά ούτε στο περιεχόμενο και τις ιδέες που απηχεί. Η ίδια του η δομή, είναι ένα πρωτοφανές εγχείρημα, ενώ η λαμπρή τεχνική του, τοποθετεί αναμφισβήτητα την Ντόρις Λέσσινγκ στην κορυφή των μυθιστοριογραφων του 20ου αιώνα.
Το ‘Χρυσό Σημειωματάριο’ είναι πρωτίστως ένα ψυχολογικό μυθιστόρημα, με έμφαση στο θέμα της διαίρεσης – διάσπασης, αλλά είναι επίσης και ένα μυθιστόρημα για τη γραφή, το μπλοκάρισμα του συγγραφέα και τη δημιουργική διαδικασία. Ο βασικός χαρακτήρας του βιβλίου είναι η Άννα Βουλφ. Η Άννα είναι συγγραφέας – ενός μόνο βιβλίου -, ζει μαζί με την κόρη της στο Λονδίνο, στο τέλος της δεκαετίας του ‘50 και γράφει για όσα την αφορούν σε τέσσερα σημειωματάρια διαφορετικού χρώματος. Τα τέσσερα σημειωματάρια της Άννας είναι ο τρόπος με τον οποίο χωρίζει τον εαυτό της. Το μαύρο έχει να κάνει με την Άννα συγγραφέα.Το κόκκινο αφορά στις πολιτικές της θέσεις και τα πιστεύω. Στο κίτρινο γράφει ένα μυθιστόρημα με μία ηρωίδα που της μοιάζει πολύ και το μπλε είναι ένα προσωπικό ημερολόγιο (το οποίο περιγράφει ως το λιγότερο αληθινό και από τα τέσσερα).
Πρόθεσή της είναι να ενώσει τα κομμάτια του παζλ, να ενσωματώσει τα νήματα και των τεσσάρων σημειωματαρίων σε ένα, το χρυσό, και το βιβλίο που έχει στα χέρια του ο αναγνώστης είναι προφανώς το αποτέλεσμα αυτής της προσπάθειας. Η Λέσσινγκ έχει δουλέψει πολύ με τη σύνθεση όλων των ιστοριών του βιβλίου χρησιμοποιώντας διαφορετικά στυλ για κάθε κεφάλαιο. Η συγγραφέας, στην πραγματικότητα, προσπαθεί να είναι η ηρωίδα της και ταυτόχρονα να σταθεί και να δει αντικειμενικά τον εαυτό της. Για να το πετύχει αυτό κατακερματίζει τον εαυτό της και τη ζωή της και προσπαθεί να τα αναλύσει ένα ένα. Η Άννα δηλαδή γίνεται ένα μεγάλο παζλ που το κάθε κομμάτι του αφορά και μια ιδιότητά της, ως μητέρα, ως συγγραφέας, ως κομμουνίστρια, ως φίλη, ως ερωμένη, για να συνειδητοποιήσει τελικά ότι πρέπει να συνενώσει ξανά τα κομμάτια της και να γίνει ένας άνθρωπος, είτε αυτό συνεπάγεται τη γραφή είτε όχι. Γιατί όπως γράφει και η Ντ. Λέσσινγκ στον πρόλογο του βιβλίου ‘Παρ’ όλα αυτά, η ουσία του βιβλίου, η οργάνωσή του, όλα λένε ρητά και άρρητα ότι δεν πρέπει να διαχωρίζουμε τα πράγματα, δεν πρέπει να τα απομονώνουμε.’
Σκόρπιες ανάμεσα στις καταγραφές των σημειωματαρίων βρίσκονται και οι συζητήσεις της Άννας με τη φίλη της Μόλυ για τις οικογένειές τους, τις σχέσεις τους, τις απογοητεύσεις τους από το κομμουνιστικό κόμμα, τις ανησυχίες τους και τις αποτυχίες τους.
Οι δύο γυναίκες που βλέπουν τους εαυτούς τους ως ‘ελεύθερες γυναίκες’ περιβάλλονται από έναν αριθμό δευτερευόντων χαρακτήρων – πρώην συζύγους, παιδιά, εραστές, πολιτικούς συνοδοιπόρους, συγκατοίκους – που χρησιμοποιούνται από τη συγγραφέα για να προβάλλουν όσα τις απασχολούν.
Σημαντική βοήθεια στην ανάγνωση αυτού του δύσκολου βιβλίου είναι η εισαγωγή της ίδιας της συγγραφέως που γράφτηκε το 1971.
‘Η μορφή αυτού του μυθιστορήματος έχει ως εξής :Υπάρχει ένας σκελετός ή πλαίσιο που λέγεται Ελεύθερες γυναίκες, το οποίο αποτελεί μια συμβατική νουβέλα 60.000 περίπου λέξεων και θα μπορούσε να σταθεί μόνο του. Ωστόσο διαιρείται σε πέντε μέρη, μεταξύ των οποίων μεσολαβούν σκηνές από τα τέσσερα σημειωματάρια, το μαύρο, το κόκκινο, το κίτρινο και το μπλε. Τα σημειωματάρια τα κρατάει η Άννα Βουλφ, κεντρικός χαρακτήρας των Ελεύθερων γυναικών. Κρατάει τέσσερα σημειωματάρια και όχι ένα γιατί, όπως αναγνωρίζει, πρέπει να διαχωρίσει τα πράγματα επειδή φοβάται το χάος, την αμορφία – την κατάρρευση. Πιέσεις, εσωτερικές και εξωτερικές, ολοκληρώνουν τα σημειωματάρια. μια παχιά μαύρη γραμμή κατά πλάτος της σελίδας, στο ένα μετά το άλλο. Αλλά τώρα που τελείωσαν, από τα κομμάτια τους αναδύεται κάτι καινούργιο. Το Χρυσό σημειωματάριο.Στα σημειωματάρια άνθρωποι συζητούν, θεωρητικολογούν, γίνονται δογματικοί, κατατάσσουν, διαχωρίζουν – μερικές φορές με φωνές τόσο γενικές και αντιπροσωπευτικές της εποχής, που τους καθιστούν ανώνυμους. θα μπορούσες να τους δώσεις ονόματα όπως στα παλιά θρησκευτικά δράματα, κύριος Δόγμα και κύριος Είμαι-ελεύθερος-γιατί-δεν-ανήκω-πουθενά, δεσποινίς Πρέπει-να-έχω-αγάπη- και-ευτυχία και κυρία Πρέπει-να-είμαι-καλή-σε-όλα, κύριος Πού-είναι-μια-αληθινή γυναίκα; και δεσποινίς Πού-είναι-ένας-αληθινός-άντρας; κύριος Είμαι-τρελός- γιατί-έτσι-λένε και δεσποινίς Ζωή-μέσα-από-εμπειρίες, κύριος Κάνω-επανάσταση -και-άρα-υπάρχω και κύριος και κυρία Αν-αντιμετωπίσουμε-σωστά-αυτό-το-μικρό- πρόβλημα-ίσως-τότε-μπορέσουμε-να-ξεχάσουμε-οτι-δεν-τολμάμε-να-ασχοληθούμε-με- τα-μεγάλα. Όμως ο ένας καθρεφτίζει τον άλλο, ο ένας αποτελεί όψη του άλλου, ο ένας γεννάει τις σκέψεις και τη συμπεριφορά του άλλου – ο ένας είναι ο άλλος, σχηματίζουν ολότητες. Στο εσωτερικό του Χρυσού σημειωματάριου τα πράγματα σμίγουν, τα διαχωριστικά γκρεμίζονται, με το τέλος του κατακερματισμού προκύπτει αμορφία – ο θρίαμβος του δεύτερου θέματος, της ενότητας. ‘
Στο ίδιο κείμενο η Λέσσινγκ αναφέρεται και στον τρόπο που αντιμετωπίστηκε το βιβλίο όταν πρωτοεκδόθηκε. Καταγράφει την απογοήτευσή της επειδή το αναγνωστικό κοινό δεν αντιλήφθηκε το θέμα του βιβλίου και τις προθέσεις του. Όταν πρωτοκυκλοφόρησε, οι κριτικοί και μια μεγάλη μερίδα του κοινού, – μεταξύ άλλων – το χαρακτήρισαν φεμινιστικό κείμενο και οι φεμινίστριες της εποχής το υιοθέτησαν ως τέτοιο.
‘Όμως κανείς δεν πρόσεξε ιδιαίτερα αυτό το κεντρικό θέμα,(αναφέρεται στο θέμα της ‘κατάρρευσης’ που περιγράφει πιο πάνω) γιατί το βιβλίο υποτιμήθηκε εξαρχής τόσο από φιλικά όσο και από εχθρικά διακείμενους κριτικούς, καθώς θεωρήθηκε ότι πραγματευόταν τον πόλεμο των φύλων ή διεκδικήθηκε από τις γυναίκες ως χρήσιμο όπλο στον πόλεμο των φύλων.
Η Λέσσινγκ έγραψε το ‘Χρυσό Σημειωματάριο” περίπου 15 χρόνια μετά το τέλος του Β ‘Παγκοσμίου Πολέμου. Ήταν μια εποχή που η Ευρώπη ανοικοδομείτο από τα ερείπια, όταν τα εθνικιστικά κινήματα αναπτύσσονταν στην Αφρική και την Ασία, όταν οι μεγάλες ιδεολογίες αγωνίζονταν για τη νέα πραγματικότητα. Συγκεκριμένα,η Λέσσινγκ υπογραμμίζει τη διαίρεση και την ασυμμετρία που υπήρχε στο κομμουνιστικό κόμμα (στο οποίο ήταν μέλος). Απεικονίζει την απογοήτευση εκείνων που είχαν τη βεβαιότητα ότι θα έρθει κάποια μεγάλη αλλαγή. Γι’ αυτό το ‘Χρυσό Σημειωματάριο’ είναι επίσης ένα ιστορικό και πολιτικό μυθιστόρημα, που παρέχει στον αναγνώστη μια σπάνια ματιά στις συγκρούσεις και αντιφάσεις που αντιμετώπισαν οι κομμουνιστές της Δύσης στο τέλος της εποχής του Στάλιν.
Η Ντόρις Λέσσινγκ έχει γράψει ότι τα μυθιστορήματα πρέπει να έχουν «την ποιότητα της φιλοσοφίας» και το Χρυσό Σημειωματάριο αναμφισβήτητα την έχει.
Το βιβλίο κυκλοφορεί από τις εκδόσεις ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗΣ σε μετάφραση Μαργαρίτας Μπονάτσου.
Εκδόσεις : ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗΣ
https://passepartoutreading.wordpress.com/
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου