Ο Frankenstein και η Εκμηδένιση του Κόσμου

Οι κοινωνικές συνέπειες μιας γραμμής πληροφοριών κακής ποιότητας

06/12/2018

Διανύουμε μια εποχή κατά την οποία πληροφορίες αποτελούν κεφάλαιο κι εξαιρετικά πολύτιμη στρατηγική πηγή. Ασύλληπτοι όγκοι πληροφοριών παράγονται, προβάλλονται, διαχέονται κι αποθηκεύονται με ταχύτητες χωρίς προηγούμενο. Παρά την αφθονία, όμως, συναντάται το παράδοξο της απουσίας ουσιαστικής πληροφόρησης και γνώσης. Πλέουμε σε έναν ωκεανό πληροφοριών, μα διψάμε για πληροφορίες και γνώση. Κι αυτό είναι μόνο η αρχή.

Ο Levent Orman, καθηγητής του Johnson Graduate School of Management, έγραψε στο ΙΕΕΕ Technology and Society Magazine ένα άρθρο με ακριβώς αυτόν τον τίτλο: «Το Παράδοξο Της Πληροφόρησης: Πνιγόμαστε Στις Πληροφορίες, Διψάμε Για Γνώση».[1] Σε αυτό το άρθρο υποστηρίζει πως το πρόβλημα έγκειται στο ότι η ποσότητα υπερίσχυσε της ποιότητας. Πνιγόμαστε, δηλαδή, σε έναν ωκεανό από πληροφορίες κακής ποιότητας.

Εκτιμά, ακόμα, πως οι λόγοι πίσω από αυτό είναι το χαμηλό κόστος για την παραγωγή πληροφοριών κακής ποιότητας, η ταχύτητα με την οποία πληροφορίες καθίστανται απαρχαιωμένες σε κοινωνίες έντασης πληροφοριών (information intensive) και τέλος στον ανταγωνισμό που προκαλείται από τη χρήση των πληροφοριών.

Ποιές, όμως, είναι οι κοινωνικές συνέπειες μιας γραμμής παραγωγής πληροφοριών χαμηλής ποιότητας και κόστους;

Μια κοινωνία που βομβαρδίζεται από τέτοιου είδους πληροφορίες, τροφοδοτείται - αν θεωρήσουμε ότι τροφοδοτείται - με γνώση εξίσου κακής ποιότητας Ακραία πλην δυνητική συνέπεια αυτού είναι μια οργουελική δυστοπία. Μια κοινωνία της οποίας η πνευματική τροφή είναι σκοπίμως της χείριστης διατροφικής αξίας προκειμένου να αμβλυνθεί η κριτική σκέψη και να πληγεί η ελεύθερη βούληση.

Ο γράφων δεν επιζητά να ξεσκεπάσει κάποια σκοτεινή παγκόσμια συνομωσία για την έλευση του Μεγάλου Αδερφού. Επιθυμεί, ωστόσο, να εκφράσει τη βαθιά προσωπική του ανησυχία για το μεσοπρόθεσμο μέλλον της ανθρώπινης κοινωνίας, που βάλλεται από την έλλειψη ουσίας και τη χειραγώγηση των παθών της.

Το τελευταίο είναι εξίσου ανησυχητικό. Η εν πολλοίς αφανής 4η εξουσία, τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης, ασκούν βαθιά κοινωνική επιρροή. Κι η επιρροή αυτή είναι αποτέλεσμα της - σχεδόν τελειοποιημένης πλέον - εργαλειακής χρήσης της εμπάθειας.

Βασική αρχή της εμπάθειας είναι η δυνατότητα να μπορεί ο δέκτης της πληροφορίας (αναγνώστης/θεατής/ακροατής) να ταυτιστεί με το θύμα (identifiable victim effect). Από τη στιγμή που κάτι τέτοιο είναι εφικτό, η τραγωδία του θύματος γίνεται προσωπική του τραγωδία. Ενεργοποιούνται οι ίδιοι νευρώνες, που θα ενεργοποιούνταν αν αισθανόταν σωματικό πόνο. Αισθάνεται συμπάθεια για το θύμα κι οργή για τον θύτη.

Έχει μικρή σημασία αν το θύμα είναι ένας ή πολλοί ή αν την ίδια στιγμή λαμβάνουν χώρα άλλες τραγωδίες σε μεγαλύτερη κλίμακα. Σημασία έχει με ποιον μπορεί να ταυτιστεί ο δέκτης κι αυτό εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από τον τρόπο με τον οποίον μια πληροφορία προωθείται, κοντολογίς με την επικοινωνιακή στρατηγική.

Ενδεικτικά, η αμερικανική κοινωνία ταυτίστηκε περισσότερο με την εξαφάνιση της Natalee Holloway από την Aruba το 2005, παρά με την τότε εν εξελίξει γενοκτονία στο Darfur. Ομοίως, η ελληνική κοινωνία σήμερα ταυτίζεται περισσότερο με τη νεκρή φοιτήτρια στη Ρόδο, παρά με τον εμφύλιο στην Υεμένη, που αριθμεί πάνω από 85.000 νεκρά παιδιά κάτω των 5 ετών. 

Η εμπάθεια έχει εφαρμογή και στην πολιτική. Οι πολιτικοί επενδύουν τα μέγιστα στην επικοινωνιακή τους πολιτική, επιχειρώντας να ταυτιστούν με όσον το δυνατόν μεγαλύτερο μέρος της κοινωνίας, προκειμένου να κερδίσουν τη στήριξή του.

Το 1952 ο υποψήφιος Πρόεδρος του Δημοκρατικού Κόμματος και Κυβερνήτης του Illinois, Adlai E Stevenson, εμφανίστηκε με τρύπια τη σόλα του παπουτσιού του προκειμένου να κερδίσει τη συμπάθεια των λιγότερο εύπορων κοινωνικών στρωμάτων. Το ίδιο επικοινωνιακό trick επιχειρήθηκε κι από άλλους υποψήφιους και μετέπειτα Αμερικανούς Προέδρους.

Η εργαλειακή χρήση της εμπάθειας - ειδικά στην πολιτική - σαφώς και δεν είναι σημερινό φαινόμενο. Σήμερα, όμως, η χρήση της έχει διευρυνθεί και βελτιωθεί αισθητά, γιατί είναι μεγαλύτερη η κατανόηση των μηχανισμών που την προκαλούν.

Όπως σωστά υπογραμμίζει ο ψυχίατρος Paul Bloom, στο άρθρο του με τίτλο: «Το Μωρό Στο Πηγάδι: Η Υπόθεση Κατά Της Εμπάθειας» στον New Yorker[2], “αν καταλάβουμε πως λειτουργεί η εμπάθεια, ενδεχομένως να μπορούμε να την παράγουμε σε μεγαλύτερο βαθμό”. Ή να μην την παράγουμε καθόλου, συμπληρώνει ο γράφων. 

Μια επικοινωνιακή στρατηγική είναι ικανή να οικοδομήσει ένα αφήγημα που προκαλεί εμπάθεια (συμπάθεια προς το θύμα κι οργή προς τον θύτη). Αυτό, όμως, μπορεί να λειτουργήσει και vice versa. Μια επικοινωνιακή στρατηγική είναι ικανή να οικοδομήσει ένα αφήγημα που θα αποτρέψει την εμπάθεια.

Θυμίζει έντονα την ισοπεδωτική λογική πολλών ΜΜΕ να προβάλλουν ως ίσης σημασίας όλες τις πληροφορίες, εξοικειώνοντας σταδιακά την κοινωνία με σκληρές εικόνες, προβάλλοντάς τες πλάι-πλάι με άλλες περισσότερο ανάλαφρες ή λιγότερο σημαντικές. Δεν πρόκειται για μια συστηματική εξαχρείωση της κοινωνίας;

“Η μορφή του τέρατος είναι αποκρουστική. Όταν όμως το πρόσωπο του τέρατος πάψει να μας τρομάζει, τότε πρέπει να φοβόμαστε γιατί αυτό σημαίνει ότι έχουμε αρχίσει να του μοιάζουμε.” είπε ο Μάνος Χατζιδάκις στο Τρίτο Πρόγραμμα του ραδιοφώνου της EPT ήδη από το 1978.[3]

Είναι βαθιά ανησυχητικό το πώς εκούσια ή ακούσια - μικρή σημασία έχει - διευκολύνεται το να γίνει ο Frankenstein poster και να στολίζει το δωμάτιο ενός όμορφου αγοριού.

“Από την ώρα που ο Frankenstein γίνεται στόλισμα νεανικού δωματίου, ο κόσμος προχωράει μαθηματικά στην εκμηδένισή του. Γιατί δεν είναι που σταμάτησε να φοβάται, αλλά γιατί συνήθισε να φοβάται.” Κι η ακραία συνέπεια του αξιώματος είναι μια κοινωνία συνηθισμένη στη φρίκη και στον φόβο, μια κοινωνία που θα μοιάζει στο πρόσωπο του τέρατος. 

Άραγε η επιδεικτικά σιωπηρή πλειοψηφία παρατηρεί την αργή αυτή μεταστροφή; Δεν ανησυχεί; Δεν οργίζεται; Κι αν ναι, η οργή αυτή έχει γίνει ήδη καθιστική, καταδικασμένη να εκτονώνεται μόνο σε οργισμένα «κατηγορώ» στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης; Ή θεωρεί πως είναι ασφαλής πίσω από την αδιαφορία;

Ίσως, ο Μεγάλος Αδερφός και το καθεστώς του να μην είναι τόσο μακριά τελικά. Άλλωστε, πόσο μεγάλη είναι η απόσταση ανάμεσα σε μια κοινωνία που βομβαρδίζεται από πληροφορίες κακής ποιότητας, εξαχρειώνεται συστηματικά, αμβλύνεται η κριτική της σκέψη κι επιτρέπει την ποδηγέτηση των παθών και των απόψεων της από το «1984»;

Μάριος-Ανέστης Καϊτάζης
Αναγνώστης του Macroskopio

[1] Orman, L. (2015) “Information Paradox: Drowning in Information, Starving for Knowledge”. IEEE Technology and Society Magazine, 34 (4), pp. 63-73
[2] Bloom, P. (2013) “The Baby In The Well: The case against empathy”. The New Yorker, 20 Μαΐου. Διαθέσιμο στο:https://www.newyorker.com/magazine/2013/05/20/the-baby-in-the-well (Ανακτήθηκε 1/12/2018)
[3] Δαβαράκης, Α. ( 2010) «Tο Πρόσωπο του Τέρατος Πηγή», Protagon, 8 Ιανουαρίου. Διαθέσιμο στο: https://www.protagon.gr/epikairotita/ellada/to-proswpo-tou-teratos-986000000 (Ανακτήθηκε 1/12/2018)

https://www.macroskopio.gr/el