Αυτό που δεν είπε ο Βολταίρος

Αυτό που δεν είπε ο Βολταίρος

Posted by sarant στο 13 Δεκέμβριος, 2018

Η γνωστότερη ρήση του Βολταίρου, και ένα από τα γνωστότερα αποφθέγματα όλων των εποχών είναι η «Διαφωνώ με αυτό που λες, αλλά θα υπερασπιστώ μέχρι θανάτου το δικαίωμά σου να το λες» (Je ne suis pas d’accord avec ce que vous dites, mais je me battrai jusqu’au bout pour que vous puissiez le dire στο πρωτότυπο).

Η εμβληματική αυτή ρήση υπέρ της ελευθερίας του λόγου έχει παρατεθεί αμέτρητες φορές, είναι μάλιστα τόσο γνωστή ώστε να μη χρειάζεται να παρατίθεται ολόκληρη, αλλά να αρκείται κάποιος στο «Και όπως θα έλεγε ο Βολταίρος…» ενώ επίσης έχει παρωδηθεί πολλές φορές, συνήθως για να στιγματίσει την υποκρισία κάποιου που ενώ στα λόγια υπερασπίζεται την ελευθερία του λόγου στην πράξη φιμώνει τις ενοχλητικές φωνές.

Μόνο που αυτό ΔΕΝ το είπε ο Βολταίρος. Η φράση που γενικά αποδίδεται (ή αποδιδόταν) στον Γάλλο φιλόσοφο οφείλεται στην πραγματικότητα στην Αγγλίδα βιογράφο του Evelyn Beatrice Hall, η οποία το 1906, σε μια βιογραφία του με τίτλο «Οι φίλοι του Βολταίρου», συνοψίζει με αυτή τη φράση τη στάση του Βολταίρου απέναντι στην ελευθερία του λόγου, ειδικά σε σχέση με τη δίωξη του Ελβέτιου.

Σήμερα είναι πια αρκετά γνωστό ότι ο Βολταίρος δεν είπε αυτή τη φράση, ωστόσο θα τη δείτε να χρησιμοποιείται ακόμα ευρύτατα. Κάποιοι που τη χρησιμοποιούν, γνωρίζοντας την αμφισβήτηση, εκφράζουν μιαν αμφιβολία γράφοντας: η φράση που αποδίδεται στον Βολταίρο (παράδειγμα τυχαίο), που είναι ασφαλώς ακριβές. Δεν θέλουν να αποποιηθούν τη χρήση μιας γνωστής φράσης που κάνει πάντα αίσθηση και θα ήταν σχοινοτενές να έλεγαν «όπως είπε η Έβελιν Χολ, πιστεύοντας ότι εκφράζει το πνεύμα του Βολταίρου».

Θυμάμαι πως όταν είχα διαβάσει πρώτη φορά πως η φράση δεν είναι του Βολταίρου, είχα εντυπωσιαστεί. Ήταν στα μέσα της δεκαετίας του 1990, τότε που έκανα τα πρώτα μου βήματα στο Διαδίκτυο, που τότε είχε μπόλικο κείμενο και λιγοστές εικόνες, καθόλου βίντεο και ελάχιστους ήχους. Τότε, ξέμαθα πολλά πράγματα, ένα από τα οποία ήταν και η πατρότητα της ρήσης αυτής. Είδα ότι πηγή για την ανασκευή ήταν ένα βιβλίο που ασχολιόταν γενικά με ρήσεις που έχουν αποδοθεί σε λάθος ανθρώπους, με τίτλο They never said it. Το βρήκα με κάποιο τρόπο (όχι πάντως από την Άμαζον, που δεν νομίζω να υπήρχε) και το χάρισα στον πατέρα μου. Περιείχε και άλλα τέτοια πασίγνωστα ρητά που ποτέ δεν ειπώθηκαν από αυτούς στους οποίους αποδίδονται, όπως το «Δεν μπορείς να κοροϊδέψεις τους πάντες για πάντα», που δεν το είπε ο Αβραάμ Λίνκολν. Βέβαια, το βιβλίο είχε σαφή αμερικανοκεντρισμό και αρκετά από τα ρητά του ήταν άγνωστα σε μένα -και όχι μόνο σε μένα, υποθέτω.

Τώρα που το Διαδίκτυο έχει κυριαρχήσει στη ζωή μας και τα κοινωνικά μέσα έχουν αποκτήσει παρουσία που αντεπιδρά στην ‘πραγματική ζωή’, μάς έχουν κατακλύσει τα ψεύτικα αποφθέγματα, ή ίσως τώρα συνειδητοποιούμε την έκτασή τους.

Θα το έχω ξαναπεί, ο καταλύτης που με έσπρωξε να ανοίξω ιστολόγιο το 2009 (ενώ είχα προσωπικό ιστότοπο από το 1997) ήταν, ακριβώς, ένα τέτοιο ανύπαρκτο απόφθεγμα -τις ταραγμένες μέρες του Δεκεμβρίου του 2008 ο Ελεύθερος Τυπος κυκλοφόρησε με πρωτοσέλιδο ένα ρητό «Η Δημοκρατία μας αυτοκαταστρέφεται επειδή …. » που το απέδιδε στον Ισοκράτη. Το ρητό ήταν κατασκευασμένο, δεν αντιστοιχούσε σε κανένα συγκεκριμένο χωρίο του Ισοκράτη, ενώ χρησιμοποιούσε διατυπώσεις όπως η εισαγωγική που ήταν ολοφάνερα σύγχρονες. Έγραψα τότε κάτι στον παλιό μου ιστότοπο (το αναδημοσιεύω και εδώ) που έγινε ιότροπο θα λεγαμε αν είχε βγει τότε η λέξη viral, και που με έπεισε για την αξία της αλληλεπίδρασης. Κι έτσι με διαβάζετε τώρα -ή μάλλον, κι έτσι συζητάμε τώρα, διότι και στον παλιό μου ιστότοπο έγραφα πράγματα που πιθανώς τα διάβαζαν κάποιοι αλλά η συζήτηση γινόταν σπάνια και μετ’ εμποδίων -με μέιλ μόνο.

Στο ιστολόγιο, τα πλαστά αποφθέγματα τα λέμε «αποφεύγματα». Τον όρο τον εισηγήθηκε ο φίλος Νίκος Λίγγρης στη Λεξιλογία, δεν είναι δικό μου εύρημα -αλλά τον χρησιμοποιώ από τότε. Στο ιστολόγιο έχουμε ασχοληθεί πολύ με τα αποφεύγματα, ίσως επειδή έχω μια ευαισθησία στο θέμα.

Μάλιστα, έχω σκαρώσει κι άλλον έναν όρο, τα «αποποιήματα» -δηλαδή, στίχους και ποιήματα που αποδίδονται σε κάποιον γνωστό ποιητή, συχνά στον Γ. Σουρή ή στον Κωστή Παλαμά, αν και δεν είναι δικοί του. Χαρακτηριστική περίπτωση το ποίημα «Ποιος είδε κράτος λιγοστό», που αποδίδεται στον Σουρή ενώ είναι συρραφή στίχων του Σουρή με εμφανώς νεότερους στίχους, πιθανώς από επιθεώρηση της δεκαετίας του 1980. Κι όμως, αυτό το κατασκεύασμα έχει γνωρίσει τεράστιο σουξέ, έχει μελοποιηθεί πάνω από μία φορά, και, το χειρότερο, έχει πλέον συμπεριληφθεί και σε μια νεότερη έκδοση «ποιημάτων του Σουρή» όπως και σε αφιέρωμα φιλαναγνωστικού περιοδικού., αποκτώντας έτσι την «εγκυρότητα του τυπωμένου».

Υπάρχουν αρκετοί που έχουν το συνήθειο να βρίσκουν ένα ρητό ή έναν στίχο που τους φαίνεται ωραίος, να το συνδυάζουν με τo πορτρέτο ενός δημιουργού και να το κυκλοφορούν στο διαδίκτυο -ίσως να τυπώνουν και καρτ-ποστάλ ή φανελάκια ή φλιτζάνια και να βιοπορίζονται από αυτό, δεν ξέρω.

Το δυστύχημα είναι ότι πολλές φορές τα ποιήματα ή τα ρητά που κοσμούν αυτά τα αφισάκια είναι ανύπαρκτα. Πολλές φορές έχω δει κοινοτοπίες που θα τις βαριόταν και η Δημουλίδου, διατυπωμένες σε γλώσσα δελτίου ειδήσεων, να αποδίδονται στον… Καζαντζάκη. Άλλοτε πάλι το ποίημα/ρητό υπάρχει αλλά ανήκει σε άλλον, όπως το αφισάκι που βλέπετε εδώ που αποδίδει στον Σεφέρη έναν (κακοαντιγραμμένο) στίχο του Γκάτσου.

Κάποτε, στο Φέισμπουκ, είδα μια «φίλη» μου, που ήταν καθηγήτρια σε γυμνάσιο ή λύκειο, και μάλιστα διευθύντρια, και είχε και λογοτεχνικές βλέψεις, να έχει αναρτήσει τον ψευτοΣεφέρη της φωτογραφίας. Της το είπα πολύ ευγενικά ότι είναι του Γκάτσου, και λίγο αργότερα μου απάντησε ότι ρώτησε και δυο συναδέλφους της φιλολόγους οι οποίοι της επιβεβαίωσαν ότι το στιχούργημα είναι του Σεφέρη. Όταν επέμεινα, με διέγραψε από «φίλο». Δεν ξέρω αν όντως ρώτησε φιλολόγους και της το επιβεβαίωσαν. Δεν αποκλείεται να μην θέλησαν να την αντικρούσουν (διευθύντρια γαρ) ή, το χειρότερο, να γκούγκλισαν τους στίχους και να έπεσαν πάνω σε άλλη ενσάρκωση του αποποιήματος, δηλαδή σε ιστοσελίδα που αποδίδει το ποίημα στον Σεφέρη. To αστείο είναι πως για τον Σεφέρη, και για μερικούς ακόμα ποιητές μας, υπάρχει ειδικός ιστότοπος, η Ανεμόσκαλα, που παρέχει συμφραστικό πίνακα των ποιημάτων τους, οπότε αν θέλει κάποιος να βρει αν όντως ένας στίχος είναι του Σεφέρη (ή του Σολωμού ή του Ρίτσου ή του Παλαμά ή του Βάρναλη) μπορεί να κάνει αμέσως την επαλήθευση -αλλά βέβαια πρέπει να είναι καλοπροαίρετος.

Γιατί να χρησιμοποιήσει κάποιος ένα ψεύτικο απόφθεγμα, ένα απόφευγμα; Ή μάλλον, γιατί να χρησιμοποιήσει ένα απόφευγμα, ένα ψεύτικο απόφθεγμα, αν ξέρει ότι είναι ψεύτικο ή τέλος πάντων ότι υπάρχουν μεγάλες πιθανότητες να είναι ψεύτικο;

Ο αθώος λόγος είναι, για να εντυπωσιάσει με την πολυμάθειά του.

Ένας άλλος λόγος είναι, για να δανειστεί κύρος. Αυτό ισχύει στη χώρα μας ιδίως με τους αρχαίους Έλληνες. Μπορείς να παραθέσεις οποιαδήποτε μπαρούφα θέλεις, όσο μεγάλη και να είναι, αρκεί να βάλεις να την υπογράφει κάποιος αρχαίος. Τότε θα σε χειροκροτήσουν (τουλάχιστον οι πολλοί) και θα δεχτούν για μεγάλη σοφία τη μπαρούφα που πέταξες.

Ας πούμε γράφει κάποιος ένα αμπελοφιλοσόφημα που κινδυνολογεί αορίστως για τη γλώσσα και του κοτσάρει και το εξής απόφευγμα που το αποδίδει στον ιστορικό Πολύβιο: εν χαλεποίς καιροίς μέμνησο της γλώσσης. Ότι το ρητό αυτό είναι ανύπαρκτο, μπορούμε εύκολα να το διαπιστώσουμε αν έχουμε πρόσβαση στα σώματα κειμένων του TLG. Aλλά και χωρίς τέτοια εφόδια, αν ξέρεις πέντε αρχαία το ρητό φωνάζει από μακριά πως είναι κατασκευασμένο: οι αρχαίοι δεν αναφέρονταν στη γλώσσα γενικώς όπως εμείς.

Τώρα, αν γράψεις αυτή τη μπαρούφα και την υπογράψεις με το ονοματάκι σου, θα σε πάρουν με τις λεμονόκουπες. Αν όμως βάλεις υπογραφή Πολύβιος, οι περισσότεροι θα βαρέσουν προσοχή. Παλιότερα, ο Σεραφείμ Κοτρώτσος, που ήταν ο εμπνευστής του πρωτοσέλιδου με τον ανύπαρκτο Ισοκράτη που διηγήθηκα πιο πάνω, θέλησε να δικαιολογηθεί ότι δεν έχει και μεγάλη σημασία αν είναι το ρητό αυθεντικό αλλά αν όσα υποστηρίζει ισχύουν. «Αν είναι έτσι, γιατί δεν τα δημοσίευες με τη δική σου υπογραφή, Κοτρώτσος, παρά δανείστηκες την υπογραφή του Ισοκράτη;» του απάντησε κάποιος από την ομάδα των Ιών.

Το απόφευγμα λοιπόν μάς βοηθάει να δανειστούμε κύρος και να στηρίξουμε μια θέση που παραπαίει.

Υπάρχουν όμως και άλλες χρήσεις των αποφευγμάτων. Μπορεί, κατασκευάζοντας ένα ψεύτικο ρητό ή διαδίδοντας ένα ρητό που ξέρεις πως μάλλον δεν είναι γνήσιο, να θέλεις να πλήξεις το ιστορικό πρόσωπο στο οποίο το αποδίδεις. Για τον Γιάννη Ρίτσο ακόμα σέρνεται το ψέμα ότι έγραψε ποίημα στο οποίο παράσταινε τα σοβιετικά τανκς να χορεύουν στην εισβολή τους στην Πράγα -δεν ντράπηκε να το επαναλάβει σε χρονογράφημά του ο καλός συγγραφέας Γ. Σκαμπαρδώνης. Για τον Λένιν έχουν διατυπωθεί διάφορα αποφεύγματα, όπως αυτό που επαναλαμβάνει κατά καιρούς ο Στέφ. Κασιμάτης για τους «χρήσιμους ηλίθιους» ή το άλλο, που αρέσκεται να το λέει ο Σαρ. Καργάκος όταν κινδυνολογεί περί γλώσσας, ότι «αν θες να αφανίσεις έναν λαό κατάστρεψε τη γλώσσα του», χωρίς βέβαια να αναφέρει πηγή.

Υπάρχει κι άλλο ένα απόφευγμα που αποδιδεται στον Λένιν, που μάλλον ανήκει στην προηγούμενη κατηγορία, του δανείσματος κύρους. Αυτό το διαδίδουν (υπερ)αριστεροί, θαυμαστές του Λένιν, όχι αντίπαλοί του. «Τον γιο της πλύστρας να φοβάσαι», λένε ότι είχε πει ο Βλαδίμηρος Ίλιτς, προειδοποιώντας ότι ο φτωχός που θα βρεθεί σε εξουσία θα είναι χειρότερος από τον πλούσιο. Έχω ψάξει πολύ, δεν έχω βρει πουθενά τέτοιο ρητό του Λένιν στα κείμενά του, ούτε καν κάτι που να πλησιάζει. Επειδή δεν περνιέμαι για μελετητής του, όμως, ρώτησα και άλλους και ούτε αυτοί έχουν βρει κάτι ανάλογο. Κατά πάσα πιθανότητα, πρόκειται για απόφευγμα.

Τέλος, με τα αποφεύγματα, τα πλαστά αποφθέγματα, μπορεί να βρίζει κανείς δι’ αντιπροσώπου. Αν πεις στη Βουλή: Είσαι ηλίθιος, ο πρόεδρος θα σε ανακαλέσει στην τάξη. Αν του πεις «Ξέρετε, αγαπητέ συνάδελφε, μου θυμίζετε το ρητό του Αϊνστάιν, ότι το άκρον άωτο της ηλιθιότητας είναι να κάνεις δεύτερη φορά το ίδιο πράγμα και να προσδοκάς διαφορετικό αποτέλεσμα», τότε δεν θα σου πει κανείς τίποτα -κι ας είναι ανύπαρκτο το ρητό του Αϊνστάιν (αν και θα αναγνωρίσω ότι πολύς κόσμος το αποδίδει σε αυτόν, είναι δηλαδή περίπτωση Βολταίρου).

Μπορείς επίσης να χρησιμοποιείς αποφεύγματα όχι απλώς για να βρίσεις έναν αντίπαλο αλλά για να σπιλώσεις μια ολόκληρη ομάδα ανθρώπων. Έτσι έκανε η πολύ καλή συγγραφέας Σώτη Τριανταφύλλου όταν απέδωσε στον Μάρκο Πόλο την άποψη ότι «φανατικός μουσουλμάνος είναι αυτός που σου κόβει το κεφάλι, ενώ μετριοπαθής είναι εκείνος που σε κρατάει για να σου κόψουν το κεφάλι» συμπληρώνοντας: Πολύ λίγα έχουν αλλάξει στο ισλάμ από τον ύστερο Μεσαίωνα.

Μόνο που αυτό δεν το είπε ο Μάρκο Πόλο, ποτέ, πουθενά!

Κάτι τέτοιο άλλωστε δεν είχε γράψει και ο πατήρ Πλεύρης στο βιβλίο του για τους Εβραίους, εκείνο που διαφήμιζε για «εκρηκτικό» ο Άδωνης από την εκπομπή του; Είχε γράψει ότι ο Κλεμανσό απείλησε, τον καιρό του πολέμου, δυο εβραίους τραπεζίτες πως αν δεν συμμορφώνονταν με αυτά που τους ζητούσε θα τους περνούσε από στρατοδικείο και θα τους εκτελούσε εντός 24ώρου.

Και σχολίαζε από κάτω ο Πλεύρης:  «Έτσι θέλουν οι Εβραίοι. Διότι μόνον έτσι καταλαβαίνουν». Προσοχή, όχι οι δύο τραπεζίτες, οι (φερόμενοι ως) τοκογλύφοι· οι Εβραίοι γενικώς, παναπεί όλοι οι Εβραίοι!

Κι όταν του πεις ότι αυτό είναι ρατσιστικό, αντί να το παραδεχτεί λέει δεν τα λέω εγώ, τα λέει ο Κλεμανσό!

Κάτι τέτοιο το κάνει και ο δικός μας ο Βάταλος, που βρίσκει αντισημιτικά αποφθέγματα ή άλλα ρητά εναντίον των ομοφυλοφίλων, που έχουν ειπωθεί πριν από αιώνες, όταν ήταν άλλη η νοοτροπία της κοινωνίας και άλλες οι αντιλήψεις, και κρύβεται πίσω από τον διάσημο πχ συγγραφέα που έχει γράψει τα αντισημιτικά και λέει «δεν τα είπα εγώ, τα είπε (π.χ.) ο Ροΐδης». Αλλά ο Ροΐδης τα είπε το 1865 -εσυ τα ξεθάβεις και τα παρουσιάζεις εκτός συμφραζομένων μάλιστα, το 2018.

Ας γυρίσουμε όμως στον Πλεύρη: στην περίπτωσή του, δεν τα είχε πει αυτά ο Κλεμανσό. Η «πηγή» του Πλεύρη ήταν ένα… ιστορικό μυθιστόρημα, όπου ο εγγονός του Κλεμανσό υποστηρίζει ότι ειπώθηκαν αυτά τα λόγια.

Και βέβαια ο Πλεύρης αθωώθηκε, ίσως επειδή οι δικαστές ενέδωσαν στη γοητεία των αποφευγμάτων…

https://sarantakos.wordpress.com/