Το πανάρχαιο φρούτο

Το πανάρχαιο φρούτο

Posted by sarant στο 21 Σεπτεμβρίου, 2018

Μια και είναι στην εποχή τους αυτόν τον καιρό, σκέφτηκα σήμερα να επαναλάβω, επαυξημένο με τα δικά σας σχόλια, ένα άρθρο που είχε δημοσιευτεί εδώ πριν από πέντε χρόνια, και που επίσης έχει περιληφθεί στο βιβλίο μου «Οπωροφόρες λέξεις«.

Μερικά φρούτα ήρθαν στα μέρη μας τους τελευταίους μόνο αιώνες, χάρη στην πρόοδο των συγκοινωνιών, άλλα τα έφεραν από τον Νέο Κόσμο μετά το ταξίδι του Κολόμβου, άλλα έφτασαν στους βυζαντινούς ή τους ελληνιστικούς καιρούς, μερικά όμως ήταν «πάντοτε» εδώ· το πάντοτε να μην το πάρουμε τοις μετρητοίς, αλλά πάντως από πολύ παλιά. Ένα τέτοιο πανάρχαιο φρούτο, που είχε περάσει στο περιθώριο, αν και τα τελευταία χρόνια έχει τραβήξει και πάλι το ενδιαφέρον, είναι το ρόδι.

Το ρόδι βγαίνει απ’ τη ροδιά (Punica granatum), αλλά και η ροδιά βγαίνει, ετυμολογικά εννοώ, από το ρόδι. Εξηγούμαι. Οι αρχαίοι, το δέντρο το έλεγαν ροιά, και το ρόδι ήταν ρόα. Από το υποκοριστικό, ροΐδιον, που είναι της ελληνιστικής εποχής, βγήκε αργότερα ο τύπος ρόιδι, και ρόιδο, και σήμερα ρόδι. Από το νεότερο ρόδι, ονομάστηκε ξανά ροδιά το δέντρο. Στην Κύπρο τη λένε και ροβιά, ενώ στην Κρήτη ρόγδι και ρογδιά.

Η ροδιά είναι από τα οπωροφόρα δέντρα που απαντούν στον Όμηρο: Όγχναι (αχλαδιές) και ροιαί και μηλέαι αγλαόκαρποι (Οδύσσεια, η 114). Πριν προχωρήσω, να διευκρινίσω ότι επιστημονικά η ροδιά θεωρείται θάμνος και όχι δέντρο –αλλά ασφαλώς αυτό ενδιαφέρει περισσότερο τους βοτανολόγους. Για την ετυμολογία της λέξης δεν υπάρχει ομοφωνία, αλλά τα λεξικά προκρίνουν την σύνδεση με το ρήμα ρέω, πιθανώς λόγω των καθαρτικών ιδιοτήτων του ροδιού.

Στην αρχαιότητα υπήρχε και μια άλλη ελληνική λέξη για τη ροδιά, σίδη ή σίδα, όπως την έλεγαν οι Βοιωτοί αλλά και οι Κρήτες. Υπάρχει κι ένα γουστόζικο ανέκδοτο στον Αθήναιο. Μια εποχή, Αθηναίοι και Θηβαίοι φιλονικούσαν σε ποιον ανήκει μια περιοχή, που λεγόταν Σίδαι. Ο Επαμεινώνδας λοιπόν έβγαλε από τον κόρφο του ένα ρόδι και ρώτησε τους Αθηναίους, πώς το λένε. Ρόαν, του απάντησαν. Αλλ’ ημείς σίδαν, απάντησε εκείνος και νίκησε.

Στην ελληνική μυθολογία το ρόδι παίζει πολύ σημαντικό ρόλο, αν θυμηθούμε τον μύθο της Περσεφόνης, που την έκλεψε ο Πλούτωνας στον κάτω κόσμο, και εκεί την ξεγέλασε και της έδωσε να φάει έξι σπυριά ροδιού, και γι’ αυτό η κόρη της Δήμητρας αναγκάστηκε να μένει έξι μήνες το χρόνο στον Άδη (και αυτούς τους μήνες έχουμε χειμώνα· σε άλλες παραλλαγές του μύθου γίνεται λόγος για λιγότερα σπυριά και μήνες).

Παρ’ όλ’ αυτά, η ροδιά φαίνεται πως δεν είναι ιθαγενής στην Ελλάδα αλλά εισήχθη τα πολύ αρχαία χρόνια, μέσω Μικράς Ασίας, από την Περσία ή την Κεντρική Ασία. Στην Κύπρο, σύμφωνα με το μύθο, τη φύτεψε η Αφροδίτη. Οι Ρωμαίοι την πήραν από την Καρχηδόνα, γι’ αυτό την είπαν malus Punica (καρχηδονιακή μηλιά) και malum Punicum το ρόδι, δηλαδή «μήλο της Καρχηδόνας». Το λέγανε όμως και granatum το ρόδι — malum granatum ή pomum granatum. (Βλέπουμε και πάλι να χρησιμοποιείται η λέξη malum και pomum για κάθε είδος οπωρικό). Γράφει ο Πλίνιος (ο πρεσβύτερος) στη Φυσική ιστορία του (13:34): sed circa Carthaginem Punicum malum cognomine sibi vindicat; aliqui granatum appellant  (που ονομάζεται μήλον το φοινικικόν, αν και άλλοι το λένε πολύκοκκον).

Granum στα λατινικά είναι ο κόκκος. Από αυτόν έχουμε λέξεις όπως γρανάζι, γρανίτης και γρανίτα. Και granatus είναι ο πολύκοκκος. Από το pomum granatum βγήκε το pomegranate των Άγγλων. Οι Γάλλοι, στη διαδρομή, κράτησαν μόνο τη δεύτερη λέξη και την έκαναν grenate και αργότερα grenade. Από εκεί βγήκε η γρεναδίνη και το grenat (αγγλικά garnet, ο γρανάτης) και το χρώμα γκρενά. Αλλά και η χειροβομβίδα με τα πολλά σφαιρίδια που θύμιζε ρόδι και ο γρεναδιέρος (grenadier, ροδιά, αλλά και στρατιώτης εκπαιδευμένος στη χρήση χειροβομβίδων). Και η Γρανάδα άλλωστε της Ισπανίας πιστεύεται ότι πήρε το όνομά της από τις ροδιές της περιοχής (και στα ισπανικά, granada είναι και το ρόδι και η χειροβομβίδα).

Στις σημιτικές γλώσσες το ρόδι είναι r-m-n, δηλαδή rimmon στα εβραϊκά και rumman στα αραβικά, απ’ όπου σήμερα romã (έρρινο) στα πορτογαλικά. Στα τούρκικα nar, όπως και στα περσικά, που από εκεί προέρχεται, ενώ έχει περάσει και στα σερβικά και τα βουλγάρικα. Τα ρουμάνικα, περιέργως, έχουν rodie, μάλλον από εμάς. Να πούμε ότι το ρόδι έχει από τα αρχαία χρόνια ως τα σήμερα κεντρική θέση στη ζωή στην Περσία, και στη γαστρονομία της, αφού πολλές συνταγές χρησιμοποιούν σάλτσα ροδιού αντί π.χ. ντομάτα. Θυμάμαι επίσης το πολύ συγκινητικό διήγημα «Οι ροδιές» του Ουίλιαμ Σάρογιαν, που αφηγείται τις προσπάθειες ενός Αρμένη μετανάστη να καλλιεργήσει ρόδια στην Καλιφόρνια, όπου κανείς δεν τα ξέρει. Μια και αναφέραμε την Αρμενία, να θυμηθούμε την ταινία του Σεργκέι Παρατζάνοφ «Το χρώμα του ροδιού«.

Η αρχαία ονομασία της ροδιάς, ροιά όπως είπαμε, διατηρείται στην «φλογοφόρο ροιά» όπως λέγεται στη στρατιωτική ορολογία ένα διακριτικό της στολής των ανώτερων και ανώτατων αξιωματικών σε πολλούς στρατούς του κόσμου, το οποίο στον ελληνικό στρατό αντικατάστησε το στέμμα και το πουλί της χούντας (στην εικόνα στη στολή του ταξίαρχου). Μοιάζει με ρόδι, αλλά φλογοφόρο -κάτι που δεν είναι τυχαίο αφού έχει την καταγωγή του σε διακριτικά της στολής των γρεναδιέρων, που έριχναν χειροβομβίδες.

Στη λαογραφία μας το ρόδι παίζει καίριο ρόλο. Αρκεί να θυμηθούμε το ρόδι που σπάνε οι νιόπαντροι στο κατώφλι του σπιτιού τους ή ο νοικοκύρης την πρωτοχρονιά, που μπαίνει με το δεξί στο σπίτι και σπάει το ρόδι πίσω από την εξώπορτα, ταυτόχρονα προφέροντας μιαν ευχή, όπως «όσες ρώγες έχει το ρόδι , τόσες λίρες να έχει η τσέπη μας» ή «όσο γεμάτο είναι το ρόδι τόσο γεμάτο να είναι το σπίτι μας». Κάποτε πετούν μαζί κι ένα λιθάρι, οπότε η ευχή γίνεται: «Σαν το λιθάρι γεροί και σαν το ρόδι γεμάτοι».

Απόηχος αυτού του εθίμου είναι μάλλον η φράση «έσπασε το ρόδι», που τη λέμε όταν επιτέλους σημειώσουμε επιτυχία ύστερα από σειρά ατυχιών. Η φράση χρησιμοποιείται κατά κόρο στην αθλητική δημοσιογραφία, και λέγεται όταν μια ομάδα καταφέρει την πρώτη της νίκη στο πρωτάθλημα ύστερα από κάμποσα ανεπιτυχή αποτελέσματα ή όταν ένας παίκτης μπορέσει επιτέλους να σκοράρει.

Στα κιτάπια μου βρίσκω και τη φράση «το σπίτι του είναι γεμάτο σαν το ρόδι», έπαινος σε νοικοκύρη που έχει όλα τα χρειώδη. Το ρόδι, όπως είπαμε και πιο πάνω, συμβολίζει την αφθονία σ’ ένα σπιτικό. Υπάρχει όμως και μια αρνητική παροιμιακή φράση για το ρόδι, που χρησιμοποιεί μια παλιότερη μορφή της λέξης· ίσως σήμερα, όταν λέμε τα έκανε ρόιδο, να μη συνειδητοποιούμε ότι αναφερόμαστε στο ρόδι. Τα έκανε ρόιδο, βέβαια, σημαίνει τα έκανε θάλασσα. Η αρχή της φράσης μάλλον βρίσκεται στο έθιμο που θέλει τη νύφη, όταν μπαίνει στο σπίτι του γαμπρού να ρίχνει στο πάτωμα το ρόδι και να πατάει τους σκορπισμένους καρπούς –κάτι που και οι καλοπροαίρετες πεθερές θα το έβλεπαν με ενδόμυχη φρίκη φαντάζομαι.

Ωστόσο, πρέπει να πούμε ότι ο παλιότερος λαϊκός τύπος της λέξης είναι ρόιδο, κι έτσι διασώζεται π.χ. στο πολύ γνωστό «Μήλο μου κόκκινο, ρόιδο βαμμένο», ή στο δημοτικό τραγούδι του Κατσούδα (Πάει το μήλο να χαθεί, το ρόιδο να μυρίσει / πάει ο Κατσούδας να χαθεί και πίσω δεν γυρίζει) και σε άφθονες άλλες πηγές. Να αναφέρουμε και το ρεμπέτικο «Θα κάνω ντου βρε πονηρή» όπου το «μου τα’χεις κάνει ρόιδο» ριμάρει με το «κορόιδο».

Τα σπυριά του ροδιού λέγονται, σε μερικά μέρη, όπως στη Λέσβο, παπούδες. Ο Μυριβήλης στο Ο Βασίλης ο Αρβανίτης κάνει μια ωραία παρομοίωση: «ρουμπίνια σα ροϊδοπαπούδες». Υπάρχει και το αίνιγμα «χίλιοι μύριοι καλογέροι σ’ ένα ράσο τυλιγμένοι» -τι είναι; Τα σπυριά του ροδιού.

Η τρελή ροδιά του Οδυσσέα Ελύτη έχει απαθανατίσει τη ροδιά στη νεότερη ελληνική ποίηση, ενώ χάρη στο Μίκη Θεοδωράκη και τους στίχους του Πάνου Κοκκινόπουλου, θα θυμόμαστε για πάντα τη τετράκλωνη ροδιά, στολίδι της αυλής μας. Τα τελευταία χρόνια, το ρόδι έχει αρχίσει να μεγαλοπιάνεται και πάλι, μια και οι διατροφολόγοι του βρίσκουν θαυματουργές αντιοξειδωτικές ιδιότητες –το πανάρχαιο φρούτο δεν έχει πει ακόμα την τελευταία του λέξη.

Βέβαια, για να γκρινιάξουμε και λίγο, τα ρόδια που βρίσκουμε στην αγορά είναι μεν θηριώδη, σαν μικρά καρπούζια, και με ρουμπινιά σπυριά, αλλά πολύ συχνά με γεύση θεόξινη. Στην Αίγινα έχουμε μια ροδιά, που την τρύγησα δεόντως τις προηγούμενες μέρες, με σπυριά μάλλον άχρωμα, και κανονικού μεγέθους, αλλά γλυκύτατα. Τα φαινόμενα απατούν -και στο ρόδι!

https://sarantakos.wordpress.com/