Γιατί λέμε «εφημερίδα» και όχι «επημερίδα»;

Γιατί λέμε «εφημερίδα» και όχι «επημερίδα»;

Posted by sarant στο 9 Αύγουστος, 2018

Το ερώτημα τέθηκε πριν από μερικές μέρες στη γλωσσική ομάδα Υπογλώσσια του Φέισμπουκ. Εφόσον, λέει, έχουν καταργηθεί τα πνεύματα, ποια απάντηση πρέπει να δοθεί σε έναν μαθητή που θα ρωτήσει «Γιατί λέμε «εφημερίδα» και όχι «επημερίδα»;»

Το ίδιο ερώτημα έχει κατά καιρούς τεθεί και από άλλους -ένας γνωστός συγγραφέας, πριν από καμιά δεκαπενταριά χρόνια, είχε διερωτηθεί:

«Πώς θα διδάξω στο παιδί μου να λέει «καθόλου» αντί «κατόλου», αν δεν μπορώ να του εξηγήσω την τροπή του τ σε θ λόγω της δασείας;». Το ίδιο επιχείρημα έχουν φέρει και άλλοι, που αναρωτήθηκαν αν τώρα θα πρέπει να λέμε κάτοδος και μέτοδος, αφού η οδός έπαψε να δασύνεται.

Το επιχείρημα του γνωστού λογοτέχνη είναι έωλο. Το παιδί μαθαίνει τη λέξη «καθόλου» πολύ πριν μάθει να γράφει και να διαβάζει και βέβαια δεν την ετυμολογεί, διότι, εδώ που τα λέμε, δεν υπάρχει και πολύ μεγάλη σχέση ανάμεσα στο «όλος» και στο «καθόλου» που δηλώνει την απόλυτη άρνηση ή την απόλυτη έλλειψη, που αυτή είναι η πρώτη έννοια που θα μάθει το μικρό παιδί, πχ. δεν περίσσεψε καθόλου τυρί, δεν περάσαμε καθόλου καλά. (Μάλιστα, επειδή η λέξη άλλαξε σημασία, κι εμάς μάς δυσκολεύει όταν βρούμε σε καθαρευουσιάνικα κείμενα να διατηρείται η αρχική σημασία της, που είναι «εν γένει, συνολικά», και είναι αντίθετη από την τρέχουσα, π.χ. «διεφώνησε με τον καθόλου χειρισμό του θέματος από την κυβέρνηση»).

Αλλά παρασύρθηκα με το καθόλου. Το θέμα είναι ότι το παιδί θα μάθει τη λέξη ως ενιαία και καθόλου δεν θα δυσκολευτεί να τη χρησιμοποιήσει, όπως και τη λέξη «εφημερίδα», τουλάχιστον όσο συνεχίσουν να εκδίδονται και να κυκλοφορούν. Όταν το παιδί μαθαίνει την εφημερίδα, δεν του είναι σαφές ότι η λέξη ετυμολογείται από την ημέρα. Όταν του γίνει σαφές, και θέσει την ερώτηση γιατί λέμε «εφημερίδα» και όχι «επημερίδα», η απάντηση είναι σαφής:

Λέμε εφημερίδα επειδή παλιότερα η λέξη «ημέρα» έπαιρνε δασεία και προφερόταν διαφορετικά. Η λέξη-κλειδί εδώ είναι «παλιότερα».

Κατά πάσα πιθανότητα, η συζήτηση αυτή θα γίνει όταν ο μαθητής έχει μάθει για τα πνεύματα, που τα μαθαίνει στην πρώτη Γυμνασίου και θα συνεχίσει να τα μαθαίνει στην ίδια τάξη ακόμη κι αν (μακάρι!) καταργηθεί η διδασκαλία των αρχαίων από το πρωτότυπο.

Αλλά ακόμα κι αν ο μαθητής είχε διδαχτεί τα πνεύματα εξ απαλών ονύχων, από την πρώτη δημοτικού δηλαδή, και πάλι θα μάθαινε την εφημερίδα ως ενιαία λέξη χωρίς να τη συνδέει με την ημέρα, και το φαινόμενο της δάσυνσης των συνθέτων θα το μάθαινε πολύ αργότερα, στο γυμνάσιο, διότι τότε είναι παιδαγωγικά αποδοτικό να διδαχτούν σύνθετες έννοιες της ετυμολογίας.

Αυτό δεν το λέω απλώς υποθετικά, αλλά ομιλώ εκ πείρας. Διδάχτηκα πολυτονικό σε όλες τις βαθμίδες της εκπαίδευσης και μπορώ να βεβαιώσω ότι η μαθησιακή σειρά ήταν και τότε η ίδια.

Το σημαντικότερο: εγώ, που διετέλεσα μαθητής επί πολυτονικού, θυμάμαι πως τα πράγματα γινονταν αντίστροφα: δηλαδή, δεν λέγαμε «η ορμή παιρνει δασεία, άρα θα πω εφορμηση και όχι επόρμηση» όπως νομίζουν οι πολυτονιστές.

Λέγαμε: «Τι στο καλό παίρνει η ορμή; Κατ… Υπ.. Επ… Εφόρμηση, άρα παίρνει δασεία»

Βέβαια, η μέθοδος αυτή δεν ήταν άσφαλτη. Λαθεύει στην αφή που παιρνει δασεία αλλά κάνει επαφή, ή στο αύριο, που παίρνει ψιλή αλλά έρχεται μεθαύριο. Ωστόσο, ήταν μια μέθοδος πρακτική, μια και ο κατάλογος των δασυνόμενων λέξεων (αβρός, άγιος, αγνός….) που έπρεπε να τον μάθουμε παπαγαλία, δεν είχε όλες τις λέξεις που έπαιρναν δασεία -και έτσι κι αλλιώς ελάχιστοι τον θυμούνταν πέρα από το άλφα.

Ευτυχώς όμως ο άγιος Κριαράς και η μεταρρύθμιση του 1982 απάλλαξαν τις νεότερες γενιές από την παπαγαλία κι έτσι δεν είμαστε πια αναγκασμένοι να εξασκούμαστε στη σχεδίαση της ψιλοδασείας, που ήταν ένα επαμφοτερίζον σημαδάκι, λίγο από ψιλή και λίγο από δασεία, που το βάζαμε όποτε δεν ξέραμε ποιο πνεύμα μπαίνει, μήπως και ξεγελαστεί ο δάσκαλος.

Φυσικά, τώρα που καταργήθηκαν τα πνεύματα, αυτό δεν σημαίνει ότι θα αλλάξουν οι ήδη σχηματισμένες σύνθετες λέξεις. Δεν θα πούμε μέτοδος και κάτοδος, ούτε απαίμαξη ή επόρμηση. Όσες λέξεις έχουν σχηματιστεί θα μείνουν έτσι όπως έχουν, με πιθανή εξαίρεση την ανάπτυξη διτυπιών, όπως πλάι στον επίσημο τύπο «πενθήμερος» αναπτύχθηκε ο λαϊκός τύπος «πενταήμερη» (που ακούγεται κυρίως ή σχεδόν αποκλειστικά για την εκδρομή των μαθητών, ενώ το πενθήμερο των υπαλλήλων έχει μείνει ακλόνητο -ετυμολογικώς εννοώ, διότι στην πράξη κλονίζεται κι αυτή η κατάκτηση από τη νεοφιλελεύθερη λαίλαπα).

Οι νεότεροι όμως σχηματισμοί σύνθετων λέξεων ή φράσεων, που δεν ακολουθούν κάποιο ήδη εδραιωμένο μοτίβο, είναι πολύ πιθανό να μην τηρούν τη δάσυνση.

Για παράδειγμα, λέμε «πρώτα απ’ όλα» ενώ οι παλιοί έλεγαν «εφ’ όλης της ύλης»

Λέμε «πεντέξι» ενώ οι παλιοί είχαν την πενθέκτη σύνοδο.

Λέμε αντηλιά, αντηλιακό ενώ ο ήλιος έπαιρνε δασεία.

Λέμε αντιύλη, ενώ όλες οι λέξεις από ύψιλον δασύνονταν.

Λέμε αντιαρματικά, ενώ τα άρματα μάχης έπαιρναν δασεία (κάθαρμα).

Υπάρχουν και παλιότερες σύνθετες λέξεις όπου η δάσυνση δεν έχει τηρηθεί, κι αν για την υπογλυκαιμία ρίξουμε το φταίξιμο στους ξένους, που έπλασαν το hypoglycémie, η μαργαριταλιεία και η αυτοκινητάμαξα σχηματίστηκαν απο Έλληνες λόγιους -που όμως είχαν αρκετό αισθητήριο ώστε να αποφύγουν την αυτοκινηθάμαξα!

Ακόμη και φανατικοί οπαδοί του πολυτονικού, όπως ο μακαρίτης αρχιεπίσκοπος Χριστόδουλος, που αναγνωρίζουν στα λόγια την αξία της δασείας, στην πράξη την απαρνήθηκαν. Όπως είχα γράψει σε ένα άρθρο πριν ανοίξω το ιστολόγιο, ο Χριστόδουλος ισχυριζόταν ότι Η ετυμολογία των λέξεων αποτελεί άλυτο για τους μονοτονικά σπουδαγμένους. Μιλούν για αφαίρεσι, για αφαίμαξι για αυθαιρεσία, για αφύπνησι, για εφάπαξ, για εφαρμογή, για καθήλωσι, για κάθοδο, για μεθόδευσιγια καθυστέρησι, για μεθόριο, για αφελληνισμό για πενθήμερο, για ανθυπολοχαγό, για πρωθυπουργό, για υφιστάμενο, για υφήλιο, για ένα πλήθος σύνθετα και στέκουν κεχηνότες μπροστά στα Θ και στα φ, που δεν βγαίνουν -κατά το δη λεγόμενον– από όσα γνωρίζουν.

Στην πράξη όμως, ο ίδιος, όταν του δόθηκε η ευκαιρία να δείξει ότι η ανάμνηση της δασείας είναι ζωντανή στη γλωσσική συνείδηση, αν όχι όλων των Ελλήνων, τουλάχιστον στη δική του, την απαρνήθηκε «την έρημη τη δασεία μας». Εννοώ ότι ο Χριστόδουλος αγαπούσε να καταγγέλλει στα κηρύγματά του την επικρατούσα «αποϊεροποίηση» π.χ. «Από την αποϊεροποίηση του γάμου σοβαρότατες είναι οι επιπτώσεις στα παιδιά», ενώ αν ήταν πιστός της δασείας θα έπρεπε να μιλήσει για «αφιεροποίηση». Αλλά και η Εκκλησία της Ελλάδος έχει ιδρύσει διάφορες υπηρεσίες για την καταπολέμηση των αιρέσεων (!) που τις ονομάζει «αντιαιρετικές’ και όχι «ανθαιρετικές» όπως θα έπρεπε, αν ήταν ζωντανή η δασεία.

Αυτοί οι σχηματισμοί λέξεων ευνοούνται από την επίδραση δύο παραγόντων. Αφενός, η ανάμνηση της δασείας έχει σβήσει και αφετέρου υπάρχει η τάση πολλών ομιλητών τα τελευταία χρόνια να προτιμούν ολόκληρες και αμετάβλητες τις λέξεις σε σύνθεση.

Και κλείνω με την εικόνα που βλέπετε αριστερά, που την έφτιαξε ένας οπαδός του πολυτονικού για να δείξει πώς εκδικείται η δασεία όσους την καταργούν. Παρουσιάζει πέντε ζευγάρια λέξεων που αλλάζουν σημασία ανάλογα με το αν γραφτούν με δασεία ή με ψιλή.

Θα προσέξατε βέβαια ότι, όπως οι τέσσερις ευαγγελιστές ήταν τρεις, οι εξής δύο, ο Λουκάς, έτσι και τα πέντε ζευγάρια του πολυτονιάτη είναι ένα, το όρος/όρος, διότι σε όλα τα άλλα ζευγάρια η μία ή και οι δύο οι λέξεις δεν χρησιμοποιούνται στη σημερινή γλώσσα και επομένως ούτε θεωρητικά δεν υπάρχει ενδεχόμενο σύγχυσης.

(Μάλιστα, λέξη άγος με δασεία δεν υπάρχει στα αρχαία ελληνικά, τουλάχιστον στο Λίντελ Σκοτ. Ο άγιος, που έπαιρνε δασεία, παράγεται από θέμα αγ-, όχι από το ανύπαρκτο δασυνόμενο άγος).

Αλλά δεν έχει νόημα να το ψιλοκοσκινίζουμε. Αν ο πολυτονιάτης που έφτιαξε αυτό το πινακάκι, έσπασε το κεφάλι του και δεν κατάφερε να βρει περισσότερα από πέντε παραδείγματα, κι αυτά τραβηγμένα από τα μαλλιά, αυτό είναι τρανή απόδειξη πως καλώς καταργήθηκε το πολυτονικό.

Όσο για τη διάκριση του δασυνόμενου «είργω» από το ψιλούμενο, νομίζω ότι ισχύει στον Όμηρο αλλά οι αττικοί συγγραφείς ήδη έχουν πάντοτε δασεία. Φανταστείτε πάντως τον οδηγό στο λεωφορείο να λέει «Μην είργετε» και να του απαντούν οι επιβάτες «Το λέτε με ψιλή ή με δασεία;» ώστε να καταλάβουν σε ποιους απευθύνεται!

https://sarantakos.wordpress.com/