Τα πεύκα τα χρυσόπευκα;

Τα πεύκα τα χρυσόπευκα;

Posted by sarant στο 30 Ιουλίου, 2018

Ο χαρακτηρισμός δεν είναι δικός μου, είναι του Βάρναλη, από τον πρόλογο στο Φως που καίει, «Να σ’ αγναντεύω θάλασσα…»

Ξανανιωμένα απ’ το λουτρό να ροβολάνε κάτου
την κόκκινη πλαγιά χορευτικά
τα πεύκα, τα χρυσόπευκα, κι ανθός του μαλαμάτου
να στάζουν τα μαλλιά τους τα μυριστικά

Αλλά το πεύκο είναι το δέντρο το πιο τραγουδισμένο από τους ποιητές μας. Στην Ανεμόσκαλα, τον ιστότοπο που περιέχει συμφραστικούς πίνακες των λέξεων που χρησιμοποιούνται από τους μεγαλύτερους Έλληνες ποιητές, βρίσκω σχεδόν 200 εμφανίσεις των διαφόρων τύπων της λέξης «πεύκο» και των παραγώγων τους. Μόνο η ελιά πλησιάζει τέτοια έντονη παρουσία, ενώ τα άλλα δέντρα ακολουθούν με μεγάλη διαφορά.

Πεύκα υπάρχουν στο ελληνικό τοπίο από τα πανάρχαια χρόνια -και μαζί η λέξη που τα περιγράφει, ή πιο σωστά οι λέξεις, διότι υπάρχουν δύο βασικές λέξεις για το δέντρο και τα διάφορα είδη του, πεύκη και πίτυς, όπως υπάρχουν και πολλά είδη πεύκου από τα οποία τα πιο διαδεδομένα είναι η πεύκη η κοινή ή χαλέπιος (Pinus halepensis) και η πεύκη η πίτυς (Pinus pinea) ή κουκουναριά.

Και οι δύο λέξεις, πίτυς και πεύκη, είναι ομηρικές.

Όπως έχουμε δει και σε άλλες περιπτώσεις δέντρων, τα ονόματα που χρησιμοποιούσαν οι αρχαίοι δεν έμεναν σταθερά. Ο Γ. Γεννάδιος αναφέρει ότι στον Όμηρο «πεύκαι» ονομάζονταν τα πεδινά είδη και «πίτυες» τα ορεινά, αλλά στην εποχή του Θεοφράστου το όνομα «πεύκαι» δήλωνε τα ορεινά είδη και «πίτυες» τα πεδινά και παράλια, όπως δείχνουν και τα διάφορα τοπωνύμια νησιών και παράλιων πόλεων π.χ. Πιτυούσα, Πιτύα, Πιτυούς κτλ. (Το είχαμε συζητήσει και σε παλιότερο άρθρο: Πιτυούσα οι Σπέτσες, Πιτυόνησος το Αγκίστρι). Το πεύκο πράγματι μπορεί να ευδοκιμήσει μέχρι και την ακτή, αρκεί να μη φυσάνε σφοδροί άνεμοι την άνοιξη.

Υπήρχε και μία νύμφη που ονομαζόταν Πίτυς, που ερωτεύτηκε τον Πάνα, αλλά την ήθελε ο Βορέας, ο οποίος από τη ζήλια του την γκρέμισε από ένα βράχο οπότε ο Πάνας τη μεταμόρφωσε σε πεύκο. Το ξέρουν και τα παιδιά του σχολείου αυτό. Για να μείνουμε στην αρχαιότητα, υπάρχει και ο μυθικός Σίνις ο Πιτυοκάμπτης, που ενέδρευε στον Ισθμό της Κορίνθου και διαμέλιζε τα θύματά του δένοντάς τα σε λυγισμένα πεύκα -τεκμήριο του ότι τα πεύκα ήταν και τότε παραθαλάσσια στην περιοχή. Οι νικητές των Ισθμίων άλλωστε, από μια εποχή και μετά, στεφανώνονταν με στεφάνι από κλαδιά πεύκου (πρωτύτερα με σέλινο, όπως και στα Νέμεα όπως λέει ο Πλούταρχος στον βίο του Τιμολέοντος: ἔτι γὰρ τότε τῶν Ἰσθμίων, ὥσπερ νῦν τῶν Νεμείων, τὸ σέλινον ἦν στέφανος, οὐ πάλαι δ’ ἡ πίτυς γέγονεν).

Να πούμε παρεμπιπτόντως και για το κουκουνάρι, λέξη που θεωρείται ότι προήλθε από (αμάρτυρο) *κοκκωνάριον -κόκκων είναι το σπειρί της ροδιάς. Παρόλο που ο ενδιάμεσος τύπος δεν μαρτυρείται, ο Μπαμπινιώτης το γράφει με δύο κ, κουκκουνάρι, για να διασώσει το ετυμολογικό ίνδαλμα του αμάρτυρου τύπου -όνειρο σκιάς.

Στα τούρκικα το πεύκο λέγεται çam (προφ. τσαμ). Τσαμάκια λέγεται η (πευκόφυτη, προφανώς) πλαζ της Μυτιλήνης -ωραία είναι, αλλά καλύτερα να μπείτε στη θάλασσα με πλαστικά παπούτσια, οι πέτρες είναι κοφτερές σαν ξυράφια. Ο Οδυσσέας Ελύτης συμπεριέλαβε τα τσάμια (στον πληθυντικό) στο «προσωπικό του λεξιλόγιο», τις 400 λέξεις που παραθέτει στον Μικρό Ναυτίλο, στην ενότητα «Αιγαιοδρόμιον». Στο ίδιο έργο, χρησιμοποιεί τη λέξη: «Καθώς γλιστράω στα τσάμια της κατηφοριάς / κι ανοίγω τα φτερά στο βλέμμα σου το απέραντο». Καθώς η λέξη τσάμια ακούγεται πολύ στη Λέσβο αλλά όχι στην Κρήτη, αποτέλεσε ένα από τα βασικά επιχειρήματα του μυτιληνιού λογοτέχνη Στρατή Γιαννίκου για να αντικρούσει την άποψη του Χρ. Χαραλαμπάκη ότι το ιδιωματικό στοιχείο στον Ελύτη είναι κυρίως κρητικό.

Παρόλο που είναι πανταχού παρόν στην ποίησή μας, το πεύκο λείπει από τη φρασεολογία μας. Στην εκτενή συλλογή μου η μόνη φράση που έχω βρει είναι «όταν ανεβεί το γουρούνι πάνω στο πεύκο» -δηλαδή ποτέ. Για να ολοκληρώσουμε τα λεξιλογικά, ας αναφέρουμε και τον αρσενικό τύπο «ο πεύκος», που λέγεται συνήθως για ψηλό πεύκο ή γέρικο.

Πολλά είναι επίσης και τα τοπωνύμια και μικροτοπωνύμια που σχετίζονται με το πεύκο, πέρα από τα αρχαία που αναφέρθηκαν. Η Πεύκη είναι βέβαια νεότερη ονομασία (από το 1959) της Μαγκουφάνας, ενώ τα τρία Πευκόφυτα της ελληνικής επικράτειας (σε Καρδίτσα, Αττική και Καστοριά) ονομάζονταν παλιότερα, αντιστοίχως, Νεβρούνιστα, Σπατατζίκι και Βύσαντσκο. Στο λεκανοπέδιο έχουμε τα Πευκάκια στη Νέα Ιωνία που είναι και στάση του ηλεκτρικού, μια γειτονιά στην Αγία Παρασκευή και βέβαια τη μικρογειτονιά στον Άγιο Νικόλαο, στην Ασκληπιού.

Το πεύκο από τα παλιά τα χρόνια είχε πολλές χρήσεις. Το ξύλο του το χρησιμοποιούσαν στη ναυπηγική, ιδίως για τα λεγόμενα στραβόξυλα (τους νομείς) των ιστιοφόρων αλλά και για δαδιά, ωστόσο η βασική χρήση του δέντρου ήταν για το μάζεμα του ρετσινιού από τους ρητινοσυλλέκτες, μια οικονομική δραστηριότητα προσοδοφόρα επί αιώνες. Ο Βάρναλης, γράφοντας για το Αγκίστρι, που το ήξερε καλά επειδή πεταγόταν κάθε τόσο από την αγαπημένη του Αίγινα, λέει πως οι κάτοικοι τα πεύκα τα αποκαλούσαν «γελάδια» και «Τα θεωρούνε πλάσματα ζωντανά και ιερά και ορκίζονται σ’ αυτά. Γιατί από τα πεύκα ζει το χωριό τόσους αιώνες. Απ’ αυτά «αρμέγεται» το φημισμένο ρετσίνι που κάνει το κρασί να μοσκοβολά».

Όσο για τις πυρκαγιές, ο Γ. Γεννάδιος γράφει στα 1914 (μεταφράζω από τη βαριά καθαρεύουσα) ότι «Τα άλλοτε απέραντα πευκοδάση της Ελλάδας ελαττώνονται διαρκώς. Σε αυτό φταίνε οι συχνές πυρκαγιές, η ατιμωρησία των εμπρηστών και η μη εφαρμογή ενός απλούστατου και πρακτικότατου νόμου του 1861, ο οποίος πρόβλεπε ότι η καμένη δασική έκταση θα μένει αβόσκητη και ακαλλιέργητη επί μία δεκαετία. Πράγματι, το διάστημα αυτό αρκεί για να ανανεωθεί με φυσικό τρόπο το πευκοδάσος χάρη στα πολλά κουκουνάρια που πέφτουν κατά την πυρκαγιά και δεν καίγονται».

Αυτά όμως το 1914, όταν δεν υπήρχε το φαινόμενο της μαζικής εξοχικής κατοικίας και της επέκτασης του οικιστικού ιστού, όταν ο νομός Αττικοβοιωτίας είχε  600 χιλιάδες πληθυσμό (απογραφή 1920) και το Μάτι ήταν περιοχή αγροτική και ονομαζόταν Χαλανδριώτικα, επειδή εκεί είχαν πολλοί Χαλανδραίοι τα χωράφια τους. Στη σημερινή κοινωνία, όπου το επάγγελμα του ρητινοσυλλέκτη έχει εκλείψει (;) κι έτσι κανείς δεν προσέχει τα πευκοδάση, το πεύκο είναι επικίνδυνο κοντά σε κατοικημένες περιοχές. Τα γέρικα πεύκα ιδίως μετατρέπονται σε βραδυφλεγείς βόμβες.

Η φωτογραφία αριστερά, που την τράβηξε φίλος και την ανέβασε στο Φέισμπουκ, είναι ενδεικτική. Αριστερά, τα πεύκα κάηκαν. Δεξιά, οι χαρουπιές άντεξαν. Αχ, τα πεύκα, τα χρυσόπευκα…

https://sarantakos.wordpress.com/