Η Ιπποκρατική θεωρία περί των χυμών
Ο Ιπποκράτης, αναζητώντας τα δομικά του στοιχεία του ανθρωπίνου σώματος, υπεστήριξε ότι η υλική υπόσταση του ανθρωπίνου σώματος αποτελείται από τέσσερις χυμούς. Η σύλληψη αυτή του Ιπποκράτους κατέστη μία εκ των θεμελιωδεστέρων αρχών που επηρέασαν την ιατρική για αιώνες, ενώ ουσιαστικά προφητεύει τα αξιώματα της σύγχρονης ενδοκρινολογίας. Χαρακτηριστικό είναι ότι οι τέσσερις χυμοί ευρίσκονται σε αντιστοιχία με τα τέσσερα στοιχεία (πύρ, αήρ, ύδωρ, γη) τα οποία σύμφωνα με την διδασκαλία του προσωκρατικού φιλοσόφου Εμπεδοκλέους αποτελούν τον κόσμο.
Η μελέτη του Ιπποκρατικού έργου, όπου καταγράφεται η επίδραση στην υγεία περιβαλλοντικών παραγόντων όπως ο αέρας, το νερό και οι εποχές, καταδεικνύει ότι ο άνθρωπος δεν αποτελεί ένα μεμονωμένο σύστημα στο κοσμικό γίγνεσθαι, αλλά ευρίσκεται σε άμεση συνάρτηση με το περιβάλλον του[1]. Ο Ιπποκράτης υποστηρίζει με σαφήνεια πως τόσο τα ήθη όσο και η φύση του ανθρώπου επηρρεάζονται καθοριστικά από περιβαλλοντικούς παράγοντες όπως η εναλλαγή των εποχών[2]. Είναι φυσικό ότι η οποιαδήποτε μεταβολή στις συνθήκες του κοσμικού συστήματος στο οποίο είναι εντεταγμένος ο άνθρωπος, προκαλεί συνέπειες που ενίοτε είναι δυσμενείς.
Ωστόσο οι επιδράσεις που υφίσταται ο άνθρωπος δεν είναι συνάρτηση μόνο των περιβαλλοντικών επιρροών, αλλά εξαρτώνται και από την ιδιοσυστασία του. Ο Ιπποκράτης είχε αντιληφθεί την σημασία της κατασκευής του ανθρωπίνου σώματος, καθώς κατά την διάρκεια της σταδιοδρομίας του δεν περιορίστηκε μόνο στην διάγνωση των ασθενειών, αλλά προέβη και στον καθορισμό των βασικών στοιχείων που απαρτίζουν το σώμα μέσω της διατύπωσης της θεωρίας των χυμών.
Συγκεκριμένα, ο ιατρός από την Κω αντελήφθη την ανάγκη της μελέτης της φυσιολογίας του ανθρωπίνου σώματος, αναζητώντας τα δομικά του στοιχεία. Ειδικότερα υπεστήριξε ότι η υλική υπόσταση του ανθρωπίνου σώματος αποτελείται από τέσσερις χυμούς (αίμα, φλέγμα, ξανθή χολή, μαύρη χολή), οι οποίοι εκκρίνονται από τα τέσσερα βασικά όργανα, ήτοι καρδιά, εγκέφαλος, ήπαρ και σπλήν αντίστοιχα[3]. Ουσιαστικά δηλαδή ο Ιπποκράτης καθιστά την επιστήμη της φυσιολογίας του οργανισμού, ως χυμοφυσιολογία[4].
Η σύλληψη αυτή του Ιπποκράτους κατέστη μία εκ των θεμελιωδεστέρων αρχών που επηρρέασαν την ιατρική για αιώνες, ενώ ουσιαστικά προφητεύει τα αξιώματα της σύγχρονης ενδοκρινολογίας[5]. Χαρακτηριστικό είναι ότι οι τέσσερις χυμοί ευρίσκονται σε αντιστοιχία με τα τέσσερα στοιχεία ή ριζώματα, ήτοι πύρ, αήρ, ύδωρ, γη, τα οποία σύμφωνα με την διδασκαλία του προσωκρατικού φιλοσόφου Εμπεδοκλέους αποτελούν τον κόσμο[6].
Αν μάλιστα ληφθεί υπ’όψιν ότι ο Αριστοτέλης ορίζει την έννοια του «στοιχείου» ως το βασικό συστατικό ενός αντικειμένου που δεν επιδέχεται περαιτέρω διαίρεση[7], καθίσταται σαφές ότι τα τέσσερα στοιχεία αλλά και οι χυμοί αποτελούν τους δομικούς λίθους της ζωής, αλλά και ολοκλήρου του σύμπαντος, εξ’ ου και προκύπτει η αντιστοίχησή τους, η οποία κατά τον ιατροφιλόσοφο Νεμέσιο (4ος αι.) έχει ως ακολούθως[8].
- Πύρ Ξανθή χολή
- Αήρ Αίμα
- Ύδωρ Φλέγμα
- Γη Μαύρη χολή
Ο συσχετισμός των αποτελούντων τον άνθρωπο στοιχείων με τα δομικά στοιχεία του κόσμου, καταδεικνύει ότι η κατασκευή του ανθρώπου είναι άμεσα συνδεδεμένη με αυτήν του κόσμου, καθιστώντας τοιουτοτρόπως κάθε ανθρώπινη οντότητα συμμέτοχη στο κοσμικό σύστημα. Αυτός είναι και ο λόγος για τον οποίο αρκετοί Έλληνες φιλόσοφοι θεώρησαν τον άνθρωπο ουσιαστικά σαν μία εικόνα της τάξεως που επικρατεί στον κόσμο[9].
Χαρακτηριστικά έγραφε ο ιατρός του 1ου αι. μ.Χ. Ρούφος ο Εφέσιος υπεστήριξε την άποψη, ότι ο άνθρωπος είναι οιονεί μικρός κόσμος, αντίμιμος της ουρανίου τάξεως, ποικίλην έχων δημιουργίαν αποτελεσμάτων εν τε τη μερών κατασκευήν[10], ενώ και ο Νεοπλατωνικός φιλόσοφος Ερμείας (5ος αι.) υπεστήριξε πως εφόσον ο άνθρωπος είναι μέρος του κόσμου, αναγκαστικά θα διέπεται εκ των ιδίων χαρακτηριστικών, κάτι το οποίο κατά τον φιλόσοφο απεικονίζεται στο σφαιρικό σχήμα του εγκεφάλου, το οποίο είναι ανάλογον ουν τω ουρανώ[11].Ενδιαφέρουσα είναι και η τοποθέτηση ενός εκ των κορυφαίων διανοητών της χριστιανικής περιόδου της φιλοσοφίας, συμφώνως προς την οποία ο άνθρωπος πάντα έχων εν εαυτώ τα του μεγάλου κόσμου[12].
Ο ρόλος των χυμών στο ανθρώπινο σώμα είναι καθοριστικός, καθώς η αρμονική ανάμειξή τους (κράση) συμβάλλει στην διατήρηση της υγείας. Προϋπόθεση της υγείας αποτελεί η κράση των χυμών να γίνεται βάσει των ορθών αναλογιών, καθώς στην περίπτωση που ένας εξ’αυτών είτε πλεονάζει, είτε ευρίσκεται σε έλλειψη, τότε παρουσιάζεται εκτροπή της κατάστασης του σώματος προς το παθολογικό[13]. Συνεπώς τα αποτελούντα τον άνθρωπο στοιχεία δεν αναμειγνύονται τυχαία, αλλά με την σωστή αναλογία, προκειμένου η σύσταση του σώματος να προάγει την υγεία.
Η αξία ωστόσο των όσων γράφει ο Ιπποκράτης περί της ορθής αναλογίας των χυμών στο σώμα, έγκειται στην εισαγωγή της επιστήμης των μαθηματικών στην ιατρική, γεγονός που αναγνωρίζεται και σήμερα. Σύμφωνα με μία σύγχρονη μελέτη, υποστηρίζεται ότι στο ιπποκρατικό έργο “η γνώση της γεωμετρίας και της αριθμολογίας είναι πάρα πολύ χρήσιμη στην ιατρική φυσιολογία, αλλά και στην παθοφυσιολογία, ορθοπεδική, παθοολογοανατομία και θεραπευτική[14]”. Ειδικά μάλιστα στον τομέα της θεραπευτικής, είναι πολύ σημαντικό ο ιατρός να γνωρίζει την αναλογία και την ορθή δοσολογία των φαρμάκων που πρέπει να χορηγήσει στον ασθενή.
Η ιδέα περί της αρμονίας των στοιχείων που αποτελούν τον άνθρωπο ήταν γνωστή και προγενεστέρως του Ιπποκράτους, όπου ο Πυθαγόρειος ιατροφιλόσοφος Αλκμαίων ο Κροτωνιάτης, την θεωρούσε ως συνυφασμένη με την συμμετρία[15].
Η ιδιότητα της αρμονικής κράσεως των τεσσάρων χυμών που συντελεί στην διατήρηση της υγείας, είχε επισημανθεί και από τον Αριστοτέλη, ο οποίος της απέδωσε τον όρο ευκρασία[16]. Το γεγονός αυτό οδήγησε έναν σπουδαίο ιατροφιλόσοφο του 5ου μ.Χ. αιώνα να υποστηρίξει, ότι η συμμετρία μεταξύ των μελών του σώματος ορίζεται ως η αιτία της υπάρξεως του κάλους στο σώμα[17]. Επιπλέον, κατά τον ιατρό του 7ου μ.Χ. αιώνος Παύλο, η διάγνωσις της αρίστης κράσεως αλλά και του ευκρατότατου ανθρώπου έγκειται στο να είναι ο οργανισμός μέσος ακριβώς απάντων των άκρων, ισχνότητος και παχύτητος μαλακότητος τε και σκληρότητος …[18]. Σαφές είναι εξ’ αυτών ότι η έννοια της σωστής αναλογίας των αποτελούντων τον άνθρωπο στοιχείων υπήρξε κοινός τόπος στην ελληνική διανόηση.
Ωστόσο, η σύγχρονη ιατρική αν και δεν κάνει λόγο περί ευκρασίας και αρμονίας στο ανθρώπινο σώμα, εντούτοις κάνει χρήση του όρου ομοιόσταση. Η ιδιότητα αυτή υπάρχει σε όλα ανεξαιρέτως τα συστήματα του οργανισμού, ενώ συνίσταται στην όσο το δυνατόν καλύτερη διατήρηση κανονικών συνθηκών στο εσωτερικό περιβάλλον του σώματος (internal enviroment), μέσω της διατηρήσεως σε ισορροπία των συστατικών του[19].
Η φύση έχει προικίσει το ανθρώπινο σώμα με πολλούς μηχανισμούς που συντελούν στην διατήρηση των εσωτερικών συνθηκών που προάγουν την υγεία, αλλά και στην προσαρμογή του στις διάφορες καταστάσεις που αντιμετωπίζει καθημερινά. Χαρακτηριστικό παράδειγμα διαταραχής της ομοιόστασης του σώματος αποτελεί η καρκινογένεση, που αποτελεί διαταραχή της λειτουργίας της απόπτωσης, ήτοι του προγραμματισμένου κυτταρικού θανάτου.
Στην περίπτωση διαταραχής του μηχανισμού αυτού που διατηρεί σταθερό τον αριθμό των κυττάρων, παρουσιάζεται υπέρμετρη αύξησή τους, η οποία οδηγεί σε νεοπλασίες και ενίοτε σε καρκινογενέσεις. Προϋπόθεση για την ανάπτυξη νεοπλασιών είναι η ενεργοποίηση ογκογονιδίων, τα προϊόντα των οποίων επάγουν την νεοπλασματική μεταμόρφωση. Το σώμα ωστόσο διαθέτει ικανούς αμυντικούς μηχανισμούς χάρη στην δράση των ογκοκατασταλτικών γονιδίων, τα οποία καταστέλλουν τον κυτταρικό πολλαπλασιασμό, γεγονός που εξυπηρετεί στην διατήρηση της ομοιόστασης του σώματος[20].
Παρά το γεγονός ωστόσο ότι ο Ιπποκράτης βασίστηκε αρκετά στην θεωρία των χυμών, είναι παραδεκτό σήμερα ότι δεν θεωρήθηκε από τον Κώο ιατρό ως η απόλυτη αλήθεια σχετικά με την φυσιολογία του ανθρωπίνου σώματος[21]. Ο Ιπποκράτης στο έργο του εφιστούσε την προσοχή στους ιατρούς σχετικά με την απόδοση των αιτίων των ασθενειών στις τέσσερις ποιότητες (θερμό, ψυχρό, ξηρό, υγρό)[22], καθώς είναι πιθανό σε αυτήν την περίπτωση να υποπέσουν σε σφάλμα.
Η σύγχρονη ιατρική από πλευράς της, συνεπικουρούμενη από επιστήμες όπως η βιολογία, αλλά και από τις νέες τεχνολογικές ανακαλύψεις, επέτρεψε στους ιατρούς να απομακρυνθούν από το ιπποκρατικό σχήμα των τεσσάρων χυμών, το οποίο πλέον θεωρείται ως “αποτυχημένη ανασύνθεση της πραγματικότητας[23]”. Παρά το γεγονός όμως ότι στην σύγχρονη επιστήμη δεν γίνεται λόγος περί χυμών, εντούτοις είναι αποδεκτή η αντίληψη αναφορικά με την συνδρομή τεσσάρων βάσεων που απαρτίζουν το ανθρώπινο γονιδίωμα, ήτοι: αδενίνη (Α), κυτοσίνη (C), γουανίνη (G), θυμίνη (Τ)[24]. Οι τέσσερις αυτές βάσεις του DNA συγκροτούν το κατασκευαστικό σχέδιο του ανθρωπίνου σώματος, το οποίο καθορίζει τα εξωτερικά του χαρακτηριστικά.
Αντίστοιχα οι χυμοί αποτελούν κατά την αρχαία διδασκαλία τα δομικά στοιχεία του ανθρωπίνου σώματος. Συνεπώς το σημείο σύγκλισης μεταξύ της αρχαίας διδασκαλίας και της σύγχρονης επιστήμης ευρίσκεται στην κοινή αντίληψη περί της υπάρξεως βασικών δομικών λίθων από τους οποίους εξαρτάται η ζωή.
Η κράση των χυμών δεν συντελεί μόνο στην διατήρηση της υγείας, αλλά σε συνάρτηση με την αναλογία με την οποία υπάρχουν στον καθένα, δημιουργεί και διαφορετικές ιδιοσυγκρασίες, γεγονός που οδηγεί στην εμφάνιση τεσσάρων βασικών τύπων ανθρώπων και συμπεριφορών.
Ειδικότερα «αναγνωρίζεται ο χολερικός, ο οποίος θεωρείται ως δηκτικός και θερμόαιμος, ο αιματώδης που είναι εύχαρις και ελαφρός, ο φλεγματικός που χαρακτηρίζεται ως ξηρός και ψύχραιμος και ο μελαγχολικός, ο οποίος είναι σοβαρός και βαρύς[25]». Ωστόσο το αίτιο της υπάρξεως ποικιλίας χαρακτήρων αποδίδεται από τον Ιπποκράτη στην περιβαλλοντική επίδραση[26], γεγονός που δηλοί ότι οι επιπτώσεις του εξωτερικού περιβάλλοντος δεν περιορίζονται μόνο στις σωματικές, αλλά περιλαμβάνουν και την ψυχική κατάσταση του ανθρώπου. Δεν θα πρέπει εδώ να λησμονηθεί το γεγονός πως η σωματική υγεία ευρίσκεται σε άμεση συνάρτηση και με την ψυχική κατάσταση του ανθρώπου[27].
Θα επισημανθεί εν προκειμένω, ότι σύμφωνα με την ερμηνεία του Γαληνού, η ποικιλία που παρουσιάζεται στην σύγκραση των χυμών δεν συντελεί μόνο στην δημιουργία ποικιλίας χαρακτήρων, αλλά και στην εμφάνιση των διαφορετικών ποιοτήτων στα όντα, ήτοι θερμόν, ψυχρόν, ξηρόν, υγρόν, οι οποίες καθορίζονται αναλόγως προς τον χυμό του οποίου η ποσότητα πλεονεκτεί[28]. Είναι χαρακτηριστικό εδώ, ότι οι ποιότητες που εμφανίζονται από την κράση των χυμών ουσιαστικά αποτελούν αντιθετικά ζεύγη, όπως θερμό-ψυχρό και ξηρό-υγρό, γεγονός που καθιστά το ανθρώπινο σώμα αποτέλεσμα της αρμονικής συνυπάρξεως εναντιοτήτων. Εν προκειμένω μπορεί να γίνει λόγος και περί επιρροής της πυθαγόρειας διδασκαλίας στο ιπποκρατικό έργο, καθώς σύμφωνα με μία αναφορά του Αριστοτέλους ορισμένοι εκ των Πυθαγορείων ομιλούσαν περί δέκα αρχών, οι οποίες παριστάνοντο ως ζεύγη μελών αντιθέτων μεταξύ τους, ήτοι: πεπερασμένον-άπειρον, άρτιον-περιττόν, έν-πολλά, δεξιόν-αριστερόν, άρρεν-θήλυ, ηρεμούν-κινούμενον, ευθύ-καμπύλον, φώς-σκότος, αγαθόν-κακόν, ισόπλευρον-ανισόπλευρον τετράγωνον[29].
Φαίνεται λοιπόν πως οι απόψεις του Ιπποκράτους και των Πυθαγορείων συγκλίνουν ως προς το ζήτημα της υπάρξεως ζευγών στα όντα, με την διαφορά ωστόσο ότι στους Πυθαγορείους οι εναντιότητες αποτελούν τις αρχές των όντων, ενώ στο ιπποκρατικό έργο αναλύεται ο ρόλος που διαδραματίζουν στην κατασκευή του ανθρωπίνου σώματος και στην δημιουργία εξατομικευμένων στοιχείων του χαρακτήρα εκάστου ανθρώπου.
Είναι σαφές εκ των ανωτέρω ότι ο άνθρωπος αποτελείται από βασικά δομικά στοιχεία, τα οποία ο ιατρός από την Κω ονομάζει χυμούς. Ο ρόλος των χυμών έγκειται αφενός στην διατήρηση της αρμονίας του σώματος και αφετέρου στην διαμόρφωση του χαρακτήρα του κάθε ανθρώπου. Συνεπώς καθήκον του ιατρού πέραν της επισκόπησης των περιβαλλοντικών παραγόντων που επηρεάζουν την πορείας μίας νόσου, είναι να λάβει υπόψιν και την ιδιοσυστασία κάθε ανθρώπου, ήτοι τα χαρακτηριστικά που τον καθιστούν μοναδική και ξεχωριστή οντότητα.
Σημ: Θερμές ευχαριστίες οφείλω στην Αν, Καθηγήτρια Περιβαλλοντικής Παθολογικής Ανατομικής της Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών και Επιστημονικής Υπεύθυνης του Π.Μ.Σ.«Περιβάλλον και Υγεία, διαχείριση περιβαλλοντικών θεμάτων με επιπτώσεις στην υγεία», της Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών, κα Πολυξένη Νικολοπούλου-Σταμάτη, για τις συμβουλές της κατά την διάρκεια της εκπόνησης της Διπλωματικής μου Εργασίας.
[1] Βλ. Σχετικά. Καλαχάνη, Κ. (2011). Περί της περιβαλλοντικής επίδρασης στην υγεία, στο έργο του Ιπποκράτους, Διπλωματική Εργασία, Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών «Περιβάλλον και Υγεία, Διαχείριση Περιβαλλοντικών θεμάτων με επιπτώσεις στην Υγεία», Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών.
[2] Ιπποκράτους, (1840). Περί αέρων, υδάτων, τόπων, ed. E. Littre, Paris: Bailliere, , 24, 27-30.
[3] Βλ. σχετικά Κοτουβίδη, Ν. (1993). O Ιπποκρατισμός του ιατρού Τόμας Σύντεναμ και η συμβολή του στην εξέλιξη της ψυχιατρικής, Διδακτορική Διατριβή, Πανεπιστήμιο Αθηνών, Αθήνα. σ. 78.
[4] Πβ. Ευτυχιάδου, Α. (1995). Φύση και Πνεύμα, συμβολή στην ιατροφιλοσοφική σκέψη, Αθήνα, σ. 71.
[5] Πουρναρόπουλου, Γ. (1967) “Προεισαγόμενα εις το Περί Χυμών”, Ιπποκράτους Άπαντα, τ. Γ΄ εκδ. Μαρτίνος, Αθήνα σ.7-8.
[6] Αετίου, Περί αρεσκόντων. 1,3,14(DK 31 [21] B6).
[7] Αριστοτέλους, (1924). Μετά τα φυσικά, , ed. W. D. Ross, Clarendon Press, Oxford 1014a, 30-32.
[8] Νεμεσίου, Περί φύσεως ανθρώπου, . ed. B. Einarson, Nemesius of Emesa, [Corpusmedicorum Graecorum (in press)]:4,8-12.
[9] Πβ. σχετικά Boulogne, Medical myths and notions in Ancient Greece, Med. Nowozytna, 2001, 8 (2): 33-52.
[10] Ρούφου Εφεσίου, (1879). Περί ανατομής των του ανθρώπου μορίων, ed. C. Daremberg and C.E. Ruelle, Imprimerie Nationale, Paris 1.3.
[11] Ερμείου, (1901).Εις τον Πλάτωνος Φαίδρον, ed. P. Couvreur, Bouillon, Paris, 90,11 και 194,8.
[12] Γρηγορίου Νύσσης, (1962). Εις τας επιγραφάς των ψαλμών, ed. McDonough, Brill, Leiden: 5,30,26.
[13] Ιπποκράτους, (1849). Περί φύσιος ανθρώπου, ed. E. Littre, Bailliere, Paris 4, 1-9.
[14] Ευτυχιάδου, σ. 75.
[15] Αλκμαίωνος, Περί φύσεως, (DK 24 b 4).
[16] Αριστοτέλους, (1956). Περί ζώων μορίων, ed. P. Louis, Les Belles Lettres, Paris, 673b, 26.
[17] Νεμεσίου, Περί φύσεως ανθρώπου, 2,280.
[18] Παύλου,( 1921 ). Διάγνωσις αρίστης κράσεως, ed. J.L. Heiberg, Teubner, Leipzig1,60,1.
[19] Guyton, A. and Hall, J. (2006). Medical Physiology, 11th edition, Elsevier Saunders, p. 4-5.
[20] Robbins, S. Cortran, R. Kumar, V. , Collins, T. (2003). Παθολογοανατομική βάση της νόσου, Επιστημονικές εκδόσεις Παρισιάνου, Αθήνα, σ. 206-209.
[21] Βλ. σχετικά Κοτουβίδη, σs. 79-80.
[22] Ιπποκράτους, (1839). Περί αρχαίης ιητρικής, ed. E. Littre, Bailliere, Paris, 1,1-3.
[23] Πβ. και Juanma, (1998). Ιπποκράτης, Ινστιτούτο του βιβλίου, Καρδαμίτσα σ. 412.
[24] Berg, M. J. Tymoczko, L. Stryer, L., (1997). Βιοχημεία, Πανεπιστημιακές εκδόσεις Κρήτης, (μτφ. Α. Αλετράς, Θ. Βαλκανά, Κ.. Δραΐνας, Η. Κούβελας, Γ.Κ. Παπαδόπουλος, Μ. Φράγκου-Λαζαρίδη), Ηράκλειο, σ.98.
[25] Πολίτου, Ν. (1997). Ειρήνευση, Εν Αθήναις, σ.280 (αυτοέκδοση.
[26] Ιπποκράτους, Περί αέρων, υδάτων, τόπων, 24,27-30.
[27] Πβ. Ευτυχιάδου, σ. 211.
[28] Γαληνού, (1904). Περί κράσεων, βιβλίον πρώτον, ed. G. Helmreich, Teubner, Leipzig, 510,8-12.
[29] Αριστοτέλους Μετά τα φυσικά, 986a 25-30 [44 Β 5].
https://www.pemptousia.gr/
https://theancientwebgreece.wordpress.com/
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου