Για την αρνηση της ευκολιας:
the curious case of Uber and AirBnB
Φαίνεται ότι (σχεδόν) τα πάντα επιτρέπονται εδώ. Λένε, μαζί μας«ανήκεις παντούσ.1» ή μαζί «βρίσκουμε τον δρόμοσ.2». Οι μεσσιανικές αυτές δηλώσεις, που σίγουρα δεν μπορούν να γίνουν πιστευτές κυριολεκτικά, είναι πέρα για πέρα υποφερτές από την μεγάλη πλειοψηφία. Δηλώνουν, κάπως υπερβολικά η αλήθεια είναι, ότι εδώ θα βρεις καλύτερες τιμές, αμεσότερη και συνήθως φιλικότερη εξυπηρέτηση, 24/7. Εδώ και κάποια χρόνια, εταιρίες σαν την Uber και το AirBnb έχουν αλλάξει τον τρόπο που λειτουργούν αγορές και κλάδοι, μπορούν με ένα κουμπί να είναι διαθέσιμες για χρήστες/πελάτες, τοποθετούνται ως εξαιρετικοί ανταγωνιστές των παραδοσιακών επιχειρήσεων.
Κάτι όμως πηγαίνει λάθος. Οι πόλεις, είτε τα συμβούλια τους (σπανιότερα), είτε οι κάτοικοι, μοιάζουν να είναι «αχάριστοι» στην ευκολία και τις δυνατότητες που τους προσφέρουν. Στο Βερολίνο σ.3παραπονιούνται για την άνοδο των ενοικίων, στη Βενετίασ.4 λένε ότι τους πετάνε έξω από τη πόλη τους, διαδηλωτές στις ΗΠΑσ.5 και άλλου ζητούν να διαγράψουμε το Uber - αυτά είναι μόνα κάποια από τα παραδείγματα. Οι παραπάνω πλατφόρμες είναι κομμάτι αυτού που ονομάζεται «sharing economy», του οποίου μία πλήρης μετάφραση στα ελληνικά θα μπορούσε να είναι η οικονομία διαμοιρασμού υπηρεσιών.
Στο διαδίκτυο υπάρχουν αρκετά ρεπορτάζ για τις επιπτώσεις των πλατφορμών στις τοπικές κοινωνίες ή σε εργασιακές κατηγόριες. Για να συνεχίσουμε με τα παραδείγματα μας, αναφέρουμε την άνοδο των ενοικίων στις αστικές περιοχές με ισχυρή παρουσία Airbnb ή αντίστοιχα τις χαμένες δουλειές των οδηγών ταξί με την αύξηση της δυναμικής του Uber. Εδώ, λοιπόν, θα προσπαθήσουμε να εστιάσουμε περισσότερο στο τι είναι και στο τι θέλει να κάνει η οικονομία διαμοιρασμού.
Τέσσερις από τις πέντε μεγαλύτερες επιχειρήσεις σε κεφαλαιοποίηση παγκοσμίως ανήκουν σε αυτό που ονομάζεται ψηφιακή οικονομία και που κατάφερε σταδιακά να μετακυλήσει τη συγκέντρωση πόρων (με τις εμπορικές, πολιτικές και χρηματοοικονομικές τους πρακτικές) προς αυτήν έναντι παραδοσιακών βιομηχανικών επιχειρήσεων του προηγούμενου αιώνα . Αυτή η κίνηση έχει ανοίξει τη συζήτηση για το πως θα διαμορφωθεί ο σύγχρονος εργαζόμενος μέσα σε αυτές τις επιχειρήσεις (αυτό που θα ονομάσουμε ψηφιακή εργασία) και το τι συνεπάγεται για τις κοινωνίες μία τέτοια αλλαγή στο σύνολο της οικονομίας. Οφείλουμε να απαντήσουμε ή τουλάχιστον να ψηλαφίσουμε το ερώτημα του ποιος είναι ο ρόλος τους και πόσο μετασχηματίζουν αυτές οι πλατφόρμες την κοινωνική αναπαραγωγή.
Στον πρώτο τόμο του Κεφαλαίου ο Μαρξ ξεκινάει τη συζήτηση για τον καπιταλισμό ορίζοντας δυο βασικές πτυχές της έννοιας του εμπορεύματος: την αξία χρήσης και την ανταλλακτική αξία, διατυπώνοντας ότι ο «ο διπλός χαρακτήρας της εργασίας αποτυπώνεται στα εμπορεύματα» (σε ελεύθ. μετάφραση). Η εργασία κατά τον Μαρξ έχει έναν ανθρωπολογικό και έναν ιστορικό χαρακτήρα: σε όλες τις κοινωνίες η εργασία είναι η δραστηριότητα για την παραγωγή αγαθών (και υπηρεσιών) και για την ικανοποίηση των κοινωνικών αναγκών και αντίστοιχα παίρνει τα χαρακτηριστικά της εκάστοτε κοινωνικής περιόδου (μισθωτή εργασία, δουλεία κοκ). Γράφει συγκεκριμένα, ότι «η εργασία στην οποία ενυπάρχει ανταλλακτική αξία είναι μία κοινωνικά καθορισμένη μορφή εργασίας» .
Το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό του καπιταλισμού είναι ότι η εργατική δύναμη μετατρέπεται σε ένα εμπόρευμα το οποίο δεν ελέγχει τα μέσα και το αποτέλεσμα της παραγωγής και εξαναγκάζεται να δουλεύει υφιστάμενο την υπερεκμετάλλευση, την υφαρπαγή της υπεραξίας (τη διαφορά μεταξύ του μισθού και του τελικού προϊόντος) που παράγει καθώς και την αλλοτρίωση των εργαζομένων σε σχέση με, α) τον εαυτό τους, β) το αποτέλεσμα της εργασίας, γ) το αντικείμενο της εργασίας και δ) τα υλικά μέσα της εργασίας. Ο Μαρξ προσδίδοντας αυτές τις προϋποθέσεις για τον ορισμό της εργασίας στον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής, δεν άρει την ανθρωπολογική διάσταση της εργασίας όπως την ορίσαμε πιο πριν.
Η παραπάνω παρατήρηση νομίζω είναι σημαντική για να κατανοήσουμε το τι εμπεριέχεται στο φάσμα της ψηφιακής εργασίας. Νομίζω ότι μπορούμε να εντοπίσουμε μία πολύ σημαντική διαφοροποίηση της –λόγου χάρη σε σχέση με την βιομηχανική εργασία- στον ρόλο της ανθρωπολογικής διάστασης στο εσωτερικό της. Για τον διαχωρισμό της ανθρωπολογικής και της ιστορικής διάστασης της θα χρησιμοποιήσουμε από εδώ και στο εξής τους όρους ψηφιακή δραστηριότητα (μία, λόγω έλλειψης ορθότερης, όχι ιδανική απόδοση του όρου digital work) και ψηφιακή εργασία (αποδίδοντας το νόημα του όρου digital labour ή Arbeitσ.6).)
Δανειζόμενος ένα (απλοποιημένο) παράδειγμασ.7 των Fuchs και Sevignani που είναι αρκετά βοηθητικό:
«Σε έναν άνθρωπο αρέσει να διαβάζει βιβλία για την κηπουρική, αποκτά εξεζητημένη γνώση πάνω στο ζήτημα, εφαρμόζει αυτή τη γνώση διατηρώντας τον κήπο του. Η γνώση αυτή είναι αξία χρήσης με την έννοια ότι τον/την βοηθάει να οργανώσει τον κήπο του. Συνάντα καποιόν/α αλλόν/η με ανάλογη γνώση. Ανταλλάζουν ιδέες για τη κηπουρική. Κατά την μεταξύ τους διαδικασία επικοινωνίας, το σύνολο της γνώση που μοιράζεται ο ένας/μία δημιουργεί για τον άλλον/η ένα αντικείμενο που προσλαμβάνεται με τέτοιο τρόπο από τον άλλο, ώστε να δημιουργείται ένα νόημα, μία ερμηνεία τμημάτων του κόσμου. Με αυτό τον τρόπο τα νοήματα δημιουργούνται ως αξίες χρήσης και για τις δυο πλευρές- ο ένας/μία αντιλαμβάνεται κάτι για τον άλλον/η.»
Με βάση τα παραπάνω θα υπήρχαν δύο επιλογές για τους δυο φίλους/ες: είτε να συνεχίσουν δημιουργώντας αξίες χρήσεις ( έτσι συνεχίζει και το παράδειγμα, με τους δυο να δημιουργούν ένα κοινόχρηστο κήπο και ένα βιβλίο για τη κηπουρική) είτε να βρουν τρόπο να μετατρέψουν αυτήν την αξία χρήσης σε εμπόρευμα (όπως ορίζεται παραπάνω). Οι πλατφόρμες διαμοιρασμού επαληθεύουν την ανάλυση για το διπλό χαρακτήρα της εργασίας, και πολύ περισσότερο, το πλέον χειραφετητικό πρόταγμα της μαρξικής σκέψης, την αποδέσμευση από τη μισθωτή εργασία: η ψηφιακή δραστηριότητα εγγυάται την ψηφιακή εργασία αλλά τίποτα δεν μπορεί να εγγυηθεί ότι το αντίθετο θα ίσχυε. Το μόνο που επιτρέπει στην εργασία να επιβάλλεται της δραστηριότητας είναι το πολιτικό και κοινωνικό πλαίσιο- αυτό που δημιουργεί προβλήματα στο open web ή στις πλατφόρμες ανοιχτού κώδικα είναι οι τεχνολογικοί κολοσσοί, οι σχέσεις τους με τις κυβερνήσεις, η πλειάδα πόρων που διαθέτουν κοκ.
Μια αναδρομή στο πως προέκυψαν άλλωστε οι πλατφόρμες αυτές είναι ενδεικτική. Πρώτα γίνεται αντιληπτή η ταύτιση επιθυμίας και δυνατότητας για δωρεάν διακοπές με πλατφόρμες όπως το Couchsurfing και μετά (ή και ταυτόχρονα πολλές φορές) τίθενται οι περιφράξεις βλ. AirBnB. Αντίστοιχο είναι το πώς φτάσαμε από τα BBSesσ.8 στο Facebook και την παντοκρατορία του. Σίγουρα οι μεταβάσεις αυτές είχαν λόγους για τους οποίους έγιναν, ίσως να κάλυψαν και συγκεκριμένες ανάγκες, όμως εδώ δεν μπορούμε παρά να παρατηρήσουμε ένα μοτίβο.
Οι πλατφόρμες διαμοιρασμού σ.9δεν θα μπορούσαν να υφίστανται χωρίς να ικανοποιούν μία επιθυμία, χωρίς να είναι βολικές και εύχρηστες κοκ. Αυτό ωστόσο δεν συμβαίνει γιατί είναι κατασκευασμένες κατ΄ αυτόν τον τρόπο, αλλά πολύ περισσότερο, επειδή αποτελούν τα κυρίαρχα «οχήματα» ικανοποίησης αυτών. Πίσω τους αφήνουν πόλεις σε αναταραχή, κατοίκους εκτός γειτονιών, ανθρώπους χωρίς δουλειές.
Συγκεντρώνουν τρομακτικούς πόρους αυθύπαρκτα ως πλατφόρμες ή ως τρόπος συνάντησης, δεν λογοδοτούν, δεν ενδιαφέρονται ούτε για τους κατοίκους, ούτε για τους εργαζόμενους. Αναπτύσσουν ξεκάθαρα μονοπωλιακές στρατηγικές (λχ πέφτουν διαρκέστατα κάτω από το κόστος ή το μετακυλύουν κοκ), λειτουργούν στη βάση ικανοποίησης της ιδέας της ανάπτυξης μέσω της απόσπαση αξίας από τις τοπικές κοινωνίες. Γίνονται ολοένα και σκοτεινότερες, παρά τις δηλώσεις των οραμάτων τους και ολοένα πιο πεινασμένες.
Γι' αυτούς τους λόγους πιστεύω πως μπροστά μας έχουμε δυο αλληλένδετες επιλογές, αν θέλουμε να αντισταθούμε – η πρώτη είναι να οργανώσουμε εμείς τις ψηφιακές υπηρεσίες. Αυτό μπορεί να φαίνεται βουνό αλλά ήδη τέτοιες πρωτοβουλίες έχουν αρχίσει να δημιουργούνταισ.10. Και είναι σημαντικό ότι τα κινήματα που αναπτύσσονται αναζητούν και τέτοιες πρωτοβουλίες χωρίς να περιορίζονται στην καταγγελία. Τρόποι υπάρχουν: συνεργατισμός, σχεδιασμός στη βάση της κοινότητας, δημοκρατική λήψη αποφάσεων, ανοιχτά εργαλεία κοκ.
Η δεύτερη, η οποία φαίνεται πιο δύσκολη και σημαντική, είναι να αρνηθούμε την ευκολία, ακόμη και το σύντομο προσωπικό συμφέρον. Όχι για λόγους ηθικιστικούς ούτε από κάποια τεχνοφοβία. Αλλά γιατί δεν γίνεται να κάνουμε άλλο τα στραβά μάτια στη καταστροφή που δημιουργούν και κυρίως σε αυτή που πρόκειται να δημιουργήσουν αν μετατραπούν σε κυρίαρχο πρότυπο.
1. ↑ https://www.quora.com/What-is-Airbnbs-mission-vision-statement
2. ↑ https://www.quora.com/What-is-Ubers-mission-statement
3. ↑ http://airbnbvsberlin.com/
4. ↑ https://www.theguardian.com/world/shortcuts/2016/sep/27/dont-look-now-venice-tourists-locals-sick-of-you-cruise-liners
5. ↑ http://www.independent.co.uk/news/world/americas/delete-uber-taxi-strike-donald-trump-muslim-immigration-ban-a7552251.html
6. ↑ Η λέξη arbeit έχει μεταφράστει τόσο ως δραστηριότητα (όπως το ορίζουμε εδώ) όσο και ως εργασία (work and labour αντίστοιχα). Χαρακτηριστική είναι η υποσημείωση του Engels στην αγγλική έκδοση του Κεφαλαίου «The English language has the advantage of possessing two separate words for these two different aspects of labour. Labour which creates use-values and is qualitatively determined is called 'work' as opposed to 'labour'; labour which creates value and is only measured quantitatively is called 'labour', as opposed to 'work'“ (Marx 1867, 138
7. ↑ What is Digital Labour? What is Digital Work? What’s their Difference? And why do these Questions Matter for Understanding Social Media? 2013, Christian Fuchs and Sebastian Sevignani
8. ↑ https://www.digitaltrends.com/features/the-history-of-social-networking/ “BBSes were often run by hobbyists who carefully nurtured the social aspects and interest-specific nature of their projects”
9. ↑ Σε αυτές δεν περιλαμβάνω τα social media , καθώς νομίζω ότι πρέπει να σταθούμε αρκετά στην ψηφιακή επικοινωνία, όπως κάνει πολύ καλά το δεύτερο τεύχος του Kaboom. http://kaboomzine.gr/kaboom-2-contents/
10. ↑ Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση του FairBnB, ενός δικτύου ακτιβιστών που φιλοδοξεί να δημιουργήσει μία διαδικτυακή πλατφόρμα ώστε να αντιστρέψει τις αρνητικές επιπτώσεις του AirBnB και το οποίο έρχεται στην Αθήνα τη Παρασκευή για να μας συστηθεί. Περισσότερα εδώ: https://www.facebook.com/events/768535566651888/
http://www.apenantioxthi.com/
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου