ΘΕΟΙ- ΕΘΝΗ- ΕΤΑΙΡΕΙΕΣ
Posted on 3 Μαρτίου 2017
ΘΕΟΙ-
ΕΘΝΗ-
ΕΤΑΙΡΕΙΕΣ
Η διαχρονική διασφάλιση
της κοινωνικής τάξης και συνεργασίας
μέσω της συλλογικής πίστης
σε φανταστικά πράγματα
Έγραψε στις 03.03.2017 ο/η: Harari Yuval Noah
Αν και οι σάπιενς είχαν ήδη αποικίσει την ανατολική Αφρική πριν από 150.000 χρόνια, άρχισαν να εξαπλώνονται στον υπόλοιπο πλανήτη και να οδηγούν τα άλλα ανθρώπινα είδη στην εξαφάνιση πριν από 70.000 χρόνια. Στις χιλιετίες που μεσολάβησαν, οι αρχαίοι αυτοί σάπιενς, αν και ήταν στην όψη ακριβώς σαν εμάς και είχαν εξίσου μεγάλο εγκέφαλο, δεν είχαν κάποιο ιδιαίτερο πλεονέκτημα απέναντι στα άλλα ανθρώπινα είδη, δεν κατασκεύαζαν ιδιαίτερα πολύπλοκα εργαλεία, ούτε σημείωσαν κάποιο ιδιαίτερο επίτευγμα. Μάλιστα, στην πρώτη καταγεγραμμένη συνάντηση μεταξύ σάπιενς και νεάντερταλ, νίκησαν οι νεάντερταλ.
Πριν από περίπου 100.000 χρόνια, κάποιες ομάδες χόμο σάπιενς μετακινήθηκαν βόρεια, προς την ανατολική Μεσόγειο, που ήταν περιοχή των νεάντερταλ, αλλά δεν μπόρεσαν να παραμείνουν για πολύ. Ο λόγος μπορεί να ήταν οι εχθρικοί ντόπιοι, το δριμύ κλίμα ή παράσιτα της περιοχής με τα οποία δεν ήταν εξοικειωμένοι. Ό,τι κι αν έφταιγε, οι σάπιενς υποχώρησαν τελικά, αφήνοντας τη Μέση Ανατολή στους νεάντερταλ.
Η ασημαντότητα των επιδόσεών τους, έχει οδηγήσει κάποιους μελετητές στο συμπέρασμα ότι η δομή του εγκεφάλου αυτών των σάπιενς ήταν μάλλον διαφορετική από του δικού μας. Ήταν σαν εμάς, αλλά οι γνωσιακές τους ικανότητες ─μάθηση, μνήμη, επικοινωνία─ ήταν πολύ πιο περιορισμένες. Κάθε προσπάθεια να διδάξουμε σε έναν τέτοιο σάπιενς αρχαία ελληνικά, να τον πείσουμε για την αλήθεια του χριστιανικού δόγματος ή να τον κάνουμε να καταλάβει τη θεωρία της εξέλιξης θα ήταν μάλλον εντελώς μάταιη. Αντίστοιχα, κι εμείς θα δυσκολευόμασταν πολύ να μάθουμε τη γλώσσα του και να κατανοήσουμε τον τρόπο σκέψης του.
Τότε όμως, περίπου 70.000 χρόνια πριν, ο χόμο σάπιενς άρχισε να κάνει πολύ ιδιαίτερα πράγματα. Εκείνη περίπου την περίοδο, ομάδες σάπιενς έφυγαν από την Αφρική για δεύτερη φορά. Αυτή τη φορά έδιωξαν τους νεάντερταλ και όλα τα υπόλοιπα είδη ανθρώπων όχι μόνο από τη Μέση Ανατολή, αλλά από ολόκληρη τη γη. Μέσα σε εξαιρετικά σύντομο διάστημα, οι σάπιενς έφτασαν στην Ευρώπη και την ανατολική Ασία. Περίπου πριν από 45.000 χρόνια, κατάφεραν με κάποιο τρόπο να διασχίσουν την ανοιχτή θάλασσα και έφτασαν στην Αυστραλία ─ μια ήπειρο που ήταν ως εκείνη τη στιγμή ανέγγιχτη από ανθρώπους.
Την περίοδο από 70.000 ως 30.000 χρόνια πριν, επινοήθηκαν το πλοίο, η λάμπα λαδιού, το τόξο και το βέλος, καθώς και η βελόνα (απαραίτητη για το ράψιμο ζεστών ρούχων). Τα πρώτα αντικείμενα που θα μπορούσαν βάσιμα να χαρακτηριστούν τέχνη και κόσμημα προέρχονται από αυτή την περίοδο, όπως και οι πρώτες αναμφισβήτητες αποδείξεις για την ύπαρξη θρησκείας, εμπορίου και κοινωνικής διαστρωμάτωσης.
της κοινωνικής τάξης και συνεργασίας
μέσω της συλλογικής πίστης
σε φανταστικά πράγματα
|
Γνωσιακή επανάσταση
Οι περισσότεροι ερευνητές πιστεύουν ότι αυτά τα πρωτοφανή επιτεύγματα ήταν προϊόν μιας επανάστασης στις γνωσιακές ικανότητες του χόμο σάπιενς. Υποστηρίζουν ότι οι άνθρωποι που οδήγησαν τους νεάντερταλ στην εξαφάνιση, αποίκισαν την Αυστραλία και σκάλισαν τον άνθρωπο-λιοντάρι του Στάντελ, ήταν το ίδιο ευφυείς, δημιουργικοί και ευαίσθητοι με εμάς. Αν συναντούσαμε τους καλλιτέχνες του σπηλαίου του Στάντελ, θα μπορούσαμε να μάθουμε τη γλώσσα τους, κι αυτοί τη δική μας. Θα μπορούσαμε να τους εξηγήσουμε τα πάντα που γνωρίζουμε ─από τις περιπέτειες της Αλίκης στη Χώρα των Θαυμάτων μέχρι τα παράδοξα της κβαντικής φυσικής─ και εκείνοι θα μπορούσαν να μας διδάξουν πώς βλέπουν τον κόσμο.
Η εμφάνιση νέων τρόπων σκέψης και επικοινωνίας την περίοδο από τα 70.000 μέχρι τα 30.000 χρόνια πριν, αποτελεί τη Γνωσιακή Επανάσταση. Τι την προκάλεσε; Δεν ξέρουμε με σιγουριά. Η πιο διαδεδομένη θεωρία είναι αυτή που υποστηρίζει ότι τυχαίες γενετικές μεταλλάξεις άλλαξαν τα βαθύτερα συστήματα του εγκεφάλου των σάπιενς, δίνοντάς τους την ικανότητα να σκέφτονται με τρόπους πρωτοφανείς και να επικοινωνούν χρησιμοποιώντας εντελώς νέους τύπους γλώσσας. Θα μπορούσαμε να την ονομάσουμε μετάλλαξη του Δέντρου της Γνώσης.
Γιατί συνέβη στο DNA των σάπιενς και όχι των νεάντερταλ; Απ’ όσο μπορούμε να ξέρουμε, ήταν καθαρά τυχαίο. Αλλά πιο σημαντικό είναι να κατανοήσουμε τις συνέπειες της μετάλλαξης του Δέντρου της Γνώσης, παρά τις αιτίες της. Τι τόσο σπουδαίο είχε η νέα γλώσσα των σάπιενς, που τους επέτρεψε να κατακτήσουν τον κόσμο; (Όταν μιλάω για τη γλώσσα των σάπιενς αναφέρομαι στις βασικές γλωσσικές ικανότητες του είδους μας και όχι σε κάποια συγκεκριμένη διάλεκτο. Τα αγγλικά, τα ινδικά και τα κινέζικα είναι όλα παραλλαγές της γλώσσας των σάπιενς. Προφανώς, ακόμα και την εποχή της Γνωσιακής Επανάστασης, διαφορετικές ομάδες σάπιενς είχαν διαφορετικές διαλέκτους).
| Δεν ήταν η πρώτη γλώσσα που υπήρξε. Κάθε ζώο έχει κάποιου είδους γλώσσα. Ακόμα και τα έντομα, όπως οι μέλισσες και τα μυρμήγκια, διαθέτουν σύνθετους τρόπους επικοινωνίας με τους οποίους δίνουν πληροφορίες για την τοποθεσία της τροφής. Ούτε ήταν η πρώτη φωνητική γλώσσα. Πολλά ζώα, μεταξύ των οποίων και όλα τα είδη πιθήκων και μαϊμούδων, διαθέτουν φωνητικές γλώσσες.
Για παράδειγμα, οι πράσινες μαϊμούδες επικοινωνούν με κραυγές διαφόρων ειδών. Οι ζωολόγοι έχουν αναγνωρίσει μια κραυγή που σημαίνει «Προσοχή! Αετός!». Μια ελαφρώς διαφορετική σημαίνει «Προσοχή! Λιοντάρι!».
Όταν ερευνητές έπαιξαν μια ηχογράφηση της πρώτης κραυγής σε μια ομάδα μαϊμούδων, οι μαϊμούδες παράτησαν ό,τι έκαναν και άρχισαν να κοιτάζουν ψηλά τρομαγμένες. Όταν τα άτομα της ίδιας ομάδας άκουσαν τη δεύτερη κραυγή, την προειδοποίηση για τα λιοντάρια, σκαρφάλωσαν γρήγορα σε ένα δέντρο.
|
Οι σάπιενς μπορούν να παράγουν πολύ περισσότερους διακριτούς ήχους απ’ ό,τι οι πράσινες μαϊμούδες, αλλά και οι φάλαινες κι οι ελέφαντες έχουν εξίσου εντυπωσιακές ικανότητες. Ο παπαγάλος είναι ικανός να πει τα ίδια ακριβώς πράγματα με τον Άλμπερτ Αϊνστάιν, καθώς και να μιμηθεί το κουδούνισμα του τηλεφώνου, το χτύπημα μιας πόρτας ή το ουρλιαχτό μιας σειρήνας. Το πλεονέκτημα του Αϊνστάιν απέναντι στον παπαγάλο σίγουρα δεν είναι φωνητικό.
Τι τόσο ιδιαίτερο έχει, λοιπόν, η γλώσσα μας; Η πιο συνηθισμένη απάντηση είναι ότι η γλώσσα μας είναι απίστευτα εύπλαστη. Συνδέοντας έναν περιορισμένο αριθμό ήχων και συμβόλων, μπορούμε να δημιουργήσουμε άπειρο αριθμό προτάσεων με διαφορετικό νόημα. Με τον τρόπο αυτό, μπορούμε να κατανοήσουμε, να αποθηκεύσουμε και να διαβιβάσουμε εκπληκτική ποσότητα πληροφοριών σχετικά με το περιβάλλον μας.
Μια πράσινη μαϊμού φωνάζει στους συντρόφους της «Προσοχή! Λιοντάρι!». Αλλά ένας σύγχρονος άνθρωπος μπορεί να πει στους φίλους του ότι σήμερα το πρωί, κοντά στη στροφή του ποταμιού, είδε ένα λιοντάρι που ακολουθούσε ένα κοπάδι βίσονες. Μπορεί στη συνέχεια να περιγράψει την ακριβή τοποθεσία, μαζί και τους διάφορους δρόμους για να φτάσει κάποιος εκεί. Με τις πληροφορίες αυτές, τα μέλη της ομάδας του μπορούν να σκεφτούν όλα μαζί και να συζητήσουν αν θα έπρεπε να πλησιάσουν στο ποτάμι ώστε να διώξουν το λιοντάρι και να κυνηγήσουν τους βίσονες.
Η σημασία του κουτσομπολιού
Μια δεύτερη θεωρία συμφωνεί ότι η μοναδική γλώσσα μας, εξελίχθηκε ως μέσο για τη μετάδοση πληροφοριών σχετικά με τον κόσμο. Όμως, οι πιο σημαντικές πληροφορίες που έπρεπε να μεταδοθούν δεν αφορούσαν βίσονες και λιοντάρια, αλλά τους ίδιους τους ανθρώπούς. Η γλώσσα μας εξελίχθηκε ως μέσο για το κουτσομπολιό.
Σύμφωνα με τη θεωρία αυτή, ο χόμο σάπιενς είναι πρωτίστως κοινωνικό ζώο. Η κοινωνική συνεργασία είναι το κλειδί για την επιβίωση και την αναπαραγωγή μας. Το να γνωρίζει κάθε άντρας και γυναίκα πού βρίσκονται τα λιοντάρια και οι βίσονες δεν είναι αρκετό. Πολύ πιο σημαντικό γι’ αυτούς είναι να γνωρίζουν ποιος αντιπαθεί ποιον στην ομάδα τους, ποιος κοιμάται με ποιον, ποιος είναι ειλικρινής και ποιος είναι απατεώνας.
| Η ποσότητα των πληροφοριών που πρέπει κανείς να αποκτήσει και να αποθηκεύσει προκειμένου να μπορεί να παρακολούθεί τις διαρκώς μεταβαλλόμενες σχέσεις ανάμεσα σε μερικές δεκάδες άτομα είναι τρομακτική. (Σε μια ομάδα 50 ατόμων, υπάρχουν 1.225 σχέσεις ένας-προς-έναν και απείρως περισσότεροι σύνθετοι κοινωνικοί συνδυασμοί).
Όλοι οι πίθηκοι δείχνουν έντονο ενδιαφέρον γι’ αυτού του είδους τις κοινωνικές πληροφορίες, αλλά δεν μπορούν να κουτσομπολέψουν αποτελεσματικά. Οι νεάντερταλ και οι αρχαϊκοί χόμο σάπιενς πρέπει επίσης να δυσκολεύονταν να μιλάνε πίσω από την πλάτη του άλλου ─ μια ικανότητα που, αν και έχει κακολογηθεί πολύ, είναι εντούτοις απαραίτητη για τη συνεργασία σε μεγάλες ομάδες.
|  |
Οι καινούργιες γλωσσικές δεξιότητες που απέκτησαν οι σύγχρονοι χόμο σάπιενς πριν από περίπου 70 χιλιετίες, τους έδωσαν τη δυνατότητα να κουτσομπολεύουν με τις ώρες. Η ύπαρξη βάσιμων πληροφοριών σχετικά με το ποιος είναι αξιόπιστος και ποιος όχι σήμαινε ότι οι μικρές ομάδες μπορούσαν να γίνουν πολύ μεγαλύτερες και ότι οι σάπιενς μπορούσαν να αναπτύξουν στενότερες και πιο σύνθετες μορφές συνεργασίας.
Η θεωρία του κουτσομπολιού μπορεί να φαίνεται αστεία, αλλά υπάρχουν πολυάριθμες μελέτες που την υποστηρίζουν. Ακόμα και σήμερα, η μεγάλη πλειονότητα της ανθρώπινης επικοινωνίας —με τη μορφή ηλεκτρονικών μηνυμάτων, τηλεφωνικών συνομιλιών ή άρθρων στις εφημερίδες— αποτελεί κουτσομπολιό. Μας βγαίνει τόσο φυσικά, που είναι σαν η γλώσσα μας να έχει εξελιχθεί ακριβώς γι’ αυτόν το σκοπό.
Μήπως νομίζετε πως όταν οι καθηγητές Ιστορίας συναντιούνται για φαγητό, κουβεντιάζουν για τις αιτίες του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου ή ότι στα διαλείμματα για καφέ των επιστημονικών συνεδρίων οι πυρηνικοί φυσικοί συζητάνε για τα κουάρκ; Ίσως, μερικές φορές. Συνήθως, όμως, κουτσομπολεύουν για την καθηγήτρια που έπιασε τον άντρα της να την απατάει ή για τον καβγά του διευθυντή του τμήματος με τον κοσμήτορα ή για τις φήμες ότι κάποιος συνάδελφος χρησιμοποίησε λεφτά από τη χρηματοδότηση της έρευνάς του για να αγοράσει μια Lexus. Το κουτσομπολιό εστιάζει συνήθως στα αρνητικά. Οι σπερμολόγοι είναι η αρχική τέταρτη εξουσία, δημοσιογράφοι που ενημερώνουν την κοινωνία για τους απατεώνες και τους τζαμπατζήδες, κι έτσι την προστατεύουν από αυτούς.
Το πιο πιθανό είναι πως τόσο η θεωρία του κουτσομπολιού όσο και η θεωρία είναι-ένα-λιοντάρι-κοντά-στο-ποτάμι είναι έγκυρες. Ωστόσο, το πραγματικά μοναδικό χαρακτηριστικό της γλώσσας μας δεν είναι η ικανότητα να μεταδίδει πληροφορίες για ανθρώπους ή λιοντάρια. Αντίθετα, είναι η ικανότητα να μεταδίδει πληροφορίες σχετικά με πράγματα που δεν υπάρχουν. Από όσο ξέρουμε, μόνο οι σάπιενς μπορούν να μιλάνε για πράγματα που δεν τα έχουν δει, αγγίξει ή μυρίσει ποτέ. Οι θρύλοι, οι μύθοι, οι θεοί και οι θρησκείες εμφανίστηκαν για πρώτη φορά με τη Γνωσιακή Επανάσταση. Πολλά ζώα και ανθρώπινα είδη μπορούσαν από πριν να πουν «Προσοχή ! Λιοντάρι!». Χάρη στη Γνωσιακή Επανάσταση, ο χόμο σάπιενς απέκτησε την ικανότητα να λέει «Το λιοντάρι είναι το πνεύμα-προστάτης της φυλής μας». Αυτή η ικανότητα να μιλάμε για φανταστικά πράγματα είναι το πιο σπουδαίο χαρακτηριστικό της γλώσσας των σάπιενς.
Είναι μάλλον εύκολο να συμφωνήσούμε ότι μόνο ο χόμο σάπιενς μπορεί να μιλάει για πράγματα που δεν υπάρχουν και να ξεκινάει τη μέρα του πιστεύοντας πέντε-έξι αδύνατα πράγματα πριν ακόμα σηκωθεί απ’ το κρεβάτι. Δεν θα μπορούσατε ποτέ να πείσετε μια μαϊμού να σας δώσει μια μπανάνα με την υπόσχεση ότι θα έχει απεριόριστες μπανάνες μετά θάνατον στον μαϊμουδοπαράδεισο.
| Γιατί, όμως, είναι σημαντικό αυτό; Στο κάτω κάτω, ένα φανταστικό πράγμα μπορεί να μας παραπλανήσει ή να μας κάνει επικίνδυνα απρόσεκτούς. Οι άνθρωποι που πηγαίνουν στο δάσος ψάχνοντας για νεράιδες και μονόκερους θα είχαν μάλλον λιγότερες πιθανότητες επιβίωσης από εκείνους που πηγαίνουν για να βρουν μανιτάρια και ελάφια. Κι αν περνάτε ολόκληρες ώρες κάνοντας προσευχές σε ανύπαρκτα πνεύματα-προστάτες, δεν σπαταλάτε άραγε τον πολύτιμο χρόνο σας, χρόνο που θα μπορούσατε να αφιερώνετε στην τροφοσυλλογή, τον πόλεμο και τη συνουσία;
Όμως η φαντασία δεν μας επέτρεψε μόνο να φανταζόμαστε πράγματα, αλλά και να τα φανταζόμαστε συλλογικά. Μπορούμε να υφάνουμε κοινούς μύθους όπως η βιβλική ιστορία της δημιουργίας, οι μύθοι του Ονειρόχρονου των Αβοριγίνων της Αυστραλίας και οι εθνικιστικοί μύθοι των σύγχρονων κρατών. Αυτοί οι μύθοι δίνουν στους σάπιενς την πρωτοφανή δυνατότητα να συνεργάζονται με ευελιξία και σε τεράστιους αριθμούς.
Τα μυρμήγκια και οι μέλισσες μπορούν επίσης να συνεργάζονται σε τεράστιους αριθμούς, αλλά με εντελώς άκαμπτο τρόπο και μόνο με στενούς συγγενείς. Οι λύκοι και οι χιμπατζήδες συνεργάζονται με πολύ μεγαλύτερη ευελιξία απ’ ό,τι τα μυρμήγκια, αλλά μόνο με μικρό αριθμό άλλων ατόμων με τα οποία γνωρίζονται καλά. Οι σάπιενς μπορούν να συνεργάζονται με εξαιρετικά ευέλικτο τρόπο και με απεριόριστο αριθμό αγνώστων.
Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο οι σάπιενς κυβερνούν τον κόσμο, ενώ τα μυρμήγκια τρώνε τα αποφάγια μας και οι χιμπατζήδες είναι κλεισμένοι σε ζωολογικούς κήπους και εργαστήρια.
|
Συνασπισμοί
Οι χιμπατζήδες ξάδερφοί μας ζουν συνήθως σε μικρές ομάδες μερικών δεκάδων ατόμων. Κάνουν στενές φιλίες, κυνηγούν μαζί και πολεμάνε ο ένας δίπλα στον άλλο εναντίον μπαμπουίνων, γατόπαρδων και άλλων εχθρικών χιμπατζήδων. Η κοινωνική τους δομή είναι ιεραρχική. Το κυρίαρχο μέλος της ομάδας είναι σχεδόν πάντα αρσενικό. Τα υπόλοιπα αρσενικά και θηλυκά δείχνουν την υποταγή τους στο κυρίαρχο αρσενικό σκύβοντας μπροστά του, ενώ συγχρόνως βγάζουν συγκεκριμένους γρυλισμούς, περίπου όπως και οι άνθρωποι μπροστά σε ένα βασιλιά. Το κυρίαρχο αρσενικό προσπαθεί να διατηρεί την κοινωνική αρμονία μέσα στην ομάδα του. Όταν δύο άτομα τσακώνονται, θα επέμβει για να σταματήσει τη βία. Δεν είναι όμως πάντα έτσι γενναιόδωρος, μπορεί να μονοπωλεί ιδιαίτερα επιθυμητές τροφές και να μην αφήνει τα αρσενικά που βρίσκονται σε χαμηλότερη θέση να ζευγαρώσουν με τα θηλυκά.
Όταν δύο αρσενικά ανταγωνίζονται για τη θέση του κυρίαρχου, το κάνουν συνήθως σχηματίζοντας μεγάλους συνασπισμούς υποστηρικτών, αρσενικών και θηλυκών, από τα μέλη της ομάδας. Οι δεσμοί ανάμεσα στα μέλη των συνασπισμών συνάπτονται στη βάση της στενής καθημερινής επαφής ─ αγκαλιάσματα, αγγίγματα, φιλιά, περιποίηση και αμοιβαίες εξυπηρετήσεις. Όπως ακριβώς οι πολιτικοί στις προεκλογικές εκστρατείες περιοδεύουν κάνοντας χειραψίες και φιλώντας μωρά, έτσι και οι διεκδικητές της ανώτερης θέσης σε μια ομάδα χιμπατζήδων περνάνε πολύ χρόνο αγκαλιάζοντας, χαϊδεύοντας και φιλώντας μωρά πιθηκάκια.
Συνήθως το κυρίαρχο αρσενικό δεν κερδίζει τη θέση του επειδή είναι πιο δυνατό σωματικά, αλλά επειδή έχει πίσω του έναν μεγάλο και σταθερό συνασπισμό. Οι συνασπισμοί αυτοί παίζουν σημαντικό ρόλο όχι μόνο κατά τη διάρκεια της αντιπαράθεσης για τη θέση του κυρίαρχου, αλλά σχεδόν σε όλες τις καθημερινές δραστηριότητες. Τα μέλη του συνασπισμού περνάνε πολύ χρόνο μαζί, μοιράζονται την τροφή και αλληλοβοηθούνται όταν υπάρχουν δυσκολίες.
 | Τα όρια στο μέγεθος των ομάδων που μπορούν να σχηματιστούν και να διατηρηθούν με αυτόν τον τρόπο είναι προφανή. Προκειμένου να μπορεί η ομάδα να λειτουργήσει, όλα τα μέλη πρέπει να γνωρίζονται καλά μεταξύ τους.
Δύο χιμπατζήδες που δεν έχουν συναντηθεί ποτέ, που δεν έχουν τσακωθεί ή δεν έχουν ξεψειρίσει ο ένας τον άλλο δεν θα γνωρίζουν αν μπορούν να εμπιστευτούν τον άλλο, αν θα άξιζε να τον βοηθήσουν, ούτε ποιος από τους δύο είναι ανώτερος στην ιεραρχία.
|
Σε φυσικές συνθήκες, μια χαρακτηριστική ομάδα χιμπατζήδων αποτελείται από 20-50 άτομα. Όσο αυξάνεται ο αριθμός των χιμπατζήδων μιας ομάδας, η κοινωνική ευταξία αποσταθεροποιείται, και αυτό οδηγεί τελικά σε ρήξη και στη δημιουργία νέας ομάδας από ορισμένα από τα ζώα. Σε ελάχιστες μόνο περιπτώσεις έχουν παρατηρήσει οι ζωολόγοι ομάδες μεγαλύτερες των 100 ατόμων. Οι διαφορετικές ομάδες σπάνια συνεργάζονται και συνήθως ανταγωνίζονται για την περιοχή τους και την τροφή. Ερευνητές έχουν καταγράψει παρατεταμένες εχθροπραξίες μεταξύ ομάδων, ακόμα και μία περίπτωση «γενοκτονικής» συμπεριφοράς, κατά την οποία μία ομάδα εξολόθρευσε συστηματικά τα περισσότερα μέλη μίας γειτονικής ομάδας.
Παρόμοια πρότυπα είναι πιθανό να επικρατούσαν και στην κοινωνική ζωή των πρώιμων ανθρώπων, μεταξύ των οποίων και στον χόμο σάπιενς. Οι άνθρωποι, όπως και οι χιμπατζήδες, έχουν κοινωνικά ένστικτα τα οποία επέτρεψαν στους προγόνους μας να σχηματίζουν φιλίες και ιεραρχίες και να κυνηγούν ή να πολεμούν μαζί. Ωστόσο, τα κοινωνικά ένστικτα των ανθρώπων, όπως και των χιμπατζήδων, ήταν κατάλληλα προσαρμοσμένα μόνο για μικρές ομάδες με στενούς δεσμούς. Όταν η ομάδα μεγάλωνε υπερβολικά, η κοινωνική της ευταξία διαταρασσόταν και η ομάδα χωριζόταν. Ακόμα κι αν μια εξαιρετικά γόνιμη κοιλάδα μπορούσε να συντηρήσει 500 αρχαίους σάπιενς, δεν θα υπήρχε περίπτωση να μπορέσουν να ζήσουν μαζί τόσοι πολλοί άγνωστοι. Πώς θα συμφωνούσαν ποιος θα είναι ο αρχηγός, πού θα κυνηγάει ο καθένας ή ποιος θα ζευγαρώνει με ποιον.
Το κρίσιμο όριο
των μελών ενός συνασπισμού
Με την έλευση της Γνωσιακής Επανάστασης, το κουτσομπολιό βοήθησε τον χόμο σάπιενς να σχηματίζει μεγαλύτερες ομάδες. Αλλά ακόμα και το κουτσομπολιό έχει τα όριά του. Κοινωνιολογικές έρευνες έχουν δείξει ότι το μέγιστο «φυσικό» μέγεθος μιας ομάδας που συνδέεται μέσω του κουτσομπολιού είναι περίπου 150 άτομα. Οι περισσότεροι άνθρωποι δεν μπορούν να γνωρίζουν στενά ούτε να κουτσομπολεύουν αποτελεσματικά πάνω από 150 άλλους ανθρώπους.
Ακόμα και σήμερα, το αποφασιστικό όριο στους ανθρώπινους οργανισμούς βρίσκεται γύρω σ’ αυτόν τον μαγικό αριθμό. Κάτω από το όριο αυτό, κοινότητες, επιχειρήσεις, κοινωνικά δίκτυα και στρατιωτικές μονάδες μπορούν να συντηρηθούν κυρίως στη βάση της προσωπικής γνωριμίας και της φημολογίας. Για να διατηρείται η τάξη, δεν χρειάζονται επίσημη ιεραρχία, τίτλοι και νομικά βιβλία. Μια διμοιρία με 30 στρατιώτες ή ακόμα κι ένας λόχος με 100 μπορούν να λειτουργήσουν αποτελεσματικά στη βάση των προσωπικών σχέσεων, με ελάχιστη επίσημη πειθαρχία. Ένας λοχίας που τον σέβονται όλοι μπορεί να γίνει ο «βασιλιάς του λόχου» και να ασκεί εξουσία ακόμα και στους ιεραρχικά ανώτερούς του. Μια μικρή οικογενειακή επιχείρηση μπορεί να επιβιώσει και να αναπτυχθεί χωρίς διοικητικό συμβούλιο, διευθύνοντα σύμβουλο ή λογιστικό τμήμα.
των μελών ενός συνασπισμού
 | Όταν όμως ξεπεραστεί το όριο των 150 ατόμων, τα πράγματα δεν μπορούν πια να λειτουργήσουν έτσι. Δεν μπορείς να διοικείς μια μεραρχία με χιλιάδες στρατιώτες με τον ίδιο τρόπο που διοικείς μια διμοιρία. Οι επιτυχημένες οικογενειακές επιχειρήσεις συνήθως περνάνε κρίση όταν μεγαλώνουν και αποκτούν περισσότερο προσωπικό. Αν δεν μπορούν να επαναπροσδιοριστούν, καταστρέφονται. |
Η εμφάνιση της φαντασίας
Πώς κατάφερε ο χόμο σάπιενς να περάσει αυτό το κρίσιμο όριο, και έφτασε τελικά να δημιουργήσει πόλεις με δεκάδες χιλιάδες κατοίκους και αυτοκρατορίες με εκατοντάδες εκατομμύρια υπηκόους; Το μυστικό ήταν μάλλον η εμφάνιση της φαντασίας. Μεγάλος αριθμός αγνώστων μπορούν να συνεργαστούν με επιτυχία αν πιστεύουν σε κοινούς μύθους.
Οποιαδήποτε συνεργασία ανθρώπων σε μεγάλη κλίμακα —είτε πρόκειται για ένα σύγχρονο κράτος, μια μεσαιωνική Εκκλησία, μια αρχαία πόλη ή μια αρχαϊκή φυλή— είναι θεμελιωμένη σε κοινούς μύθους που υπάρχουν μόνο στη συλλογική φαντασία των ανθρώπων.
Οι Εκκλησίες βασίζονται σε κοινούς θρησκευτικούς μύθους. Δύο καθολικοί που δεν έχουν γνωριστεί ποτέ τους μπορούν, παρ’ όλα αυτά, να πάνε μαζί σε μια σταυροφορία ή να συγκεντρώσουν χρήματα για τη δημιουργία ενός νοσοκομείου, επειδή και οι δύο πιστεύουν ότι ο θεός ενσαρκώθηκε και αφέθηκε να σταυρωθεί για να μας λυτρώσει από την αμαρτία.
Τα κράτη βασίζονται σε κοινούς εθνικούς μύθους. Δύο Σέρβοι που δεν έχουν ξανασυναντηθεί ποτέ, μπορεί να διακινδυνέψουν τη ζωή τους για να σώσουν ο ένας τον άλλο, επειδή και οι δύο πιστεύουν στην ύπαρξη του σερβικού έθνους, της πατρίδας Σερβίας και της σερβικής σημαίας.
Τα δικαστικά συστήματα βασίζονται σε κοινούς νομικούς μύθους. Δύο δικηγόροι που δεν έχουν ξανασυναντηθεί μπορούν, εντούτοις, να ενώσουν τις δυνάμεις τους για να υπερασπιστούν έναν άγνωστο, επειδή πιστεύουν στην ύπαρξη των νόμων, της δικαιοσύνης, των ανθρωπίνων δικαιωμάτων — και στα χρήματα που θα πάρουν για αμοιβή.
Ωστόσο, τίποτα από όλα αυτά δεν υπάρχει έξω από τις ιστορίες που επινοούν και λένε αναμεταξύ τους οι άνθρωποι. Δεν υπάρχουν θεοί στο σύμπαν, ούτε έθνη, ούτε χρήμα, ούτε ανθρώπινα δικαιώματα, ούτε νόμοι, ούτε δικαιοσύνη έξω από το κοινό φαντασιακό των ανθρώπων.
 | Οι άνθρωποι καταλαβαίνουν χωρίς δυσκολία ότι η κοινωνική τάξη των «πρωτόγονων» διασφαλιζόταν επειδή πίστευαν σε φαντάσματα και πνεύματα, και με κάθε πανσέληνο συγκεντρώνονταν για να χορέψουν γύρω από τη φωτιά.
Αυτό που δεν μπορούμε να αντιληφθούμε είναι ότι και οι δικοί μας σύγχρονοι θεσμοί λειτουργούν στην ίδια ακριβώς βάση.
|
Ας πάρουμε για παράδειγμα τον κόσμο των επιχειρήσεων. Οι σύγχρονοι επιχειρηματίες και δικηγόροι είναι στην πραγματικότητα μεγάλοι μάγοι. Η κύρια διαφορά ανάμεσα σε αυτούς και τους σαμάνους της φυλής είναι ότι οι σημερινοί δικηγόροι λένε πολύ πιο παράξενες ιστορίες. Ο μύθος της Πεζό μάς προσφέρει ένα καλό παράδειγμα.
Ο μύθος της ΠεζόΈνα σύμβολο που θυμίζει κάπως το λιοντάρι του Στάντελ εμφανίζεται σήμερα σε αυτοκίνητα, φορτηγά και μοτοσικλέτες, από το Παρίσι μέχρι το Σίδνεϊ. Είναι το σήμα που φιγουράρει στα οχήματα της Πεζό, μιας από τις παλιότερες και μεγαλύτερες αυτοκινητοβιομηχανίες της Ευρώπης. Η Πεζό ξεκίνησε σαν μια οικογενειακή επιχείρηση στο χωριό Βαλαντινιέ, μόλις 300 χιλιόμετρα από το σπήλαιο του Στάντελ.
Σήμερα, η εταιρεία απασχολεί περίπου 200.000 άτομα σε όλο τον κόσμο, τα περισσότερα από τα οποία δεν γνωρίζονται μεταξύ τους. Οι άγνωστοι αυτοί άνθρωποι συνεργάζονται τόσο αποτελεσματικά, που το 2008 η Πεζό παρήγαγε πάνω από 1,5 εκατομμύριο οχήματα, με έσοδα που έφτασαν στα 55 δισεκατομμύρια ευρώ.
| Με ποια έννοια μπορούμε να πούμε ότι υπάρχει η εταιρεία Peugeot SA (το επίσημο όνομά της); Υπάρχουν πολλά αυτοκίνητα Πεζό, αλλά προφανώς η εταιρεία δεν είναι αυτά.
Ακόμα κι αν όλα τα Πεζό που υπάρχουν στον κόσμο αποσύρονταν ταυτοχρόνως και πουλιούνταν για παλιοσίδερα, η Ρeυgeοt SA δεν θα εξαφανιζόταν. Θα συνέχιζε να κατασκευάζει καινούργια αυτοκίνητα και να δημοσιεύει τον ετήσιο ισολογισμό της.
Στην εταιρεία ανήκουν εργοστάσια, εξοπλισμός και εκθεσιακά κέντρα, ενώ απασχολεί μηχανικούς, λογιστές και γραμματείς, αλλά όλα αυτά μαζί δεν αποτελούν την Πεζό.
| 
Το λιοντάρι της Πεζό.
|
Μια φυσική καταστροφή θα μπορούσε να σκοτώσει μέχρις ενός τους υπαλλήλους της Πεζό και στη συνέχεια να καταστρέψει όλα της τα εργοστάσια και τα γραφεία. Ακόμα και τότε, η εταιρεία θα μπορούσε να δανειστεί χρήματα, να προσλάβει καινούργιους υπαλλήλους, να χτίσει καινούργια εργοστάσια και να αγοράσει νέο εξοπλισμό.
Η Πεζό έχει διευθυντές και μετόχους, αλλά ούτε αυτοί αποτελούν την εταιρεία. Θα μπορούσαν να απολυθούν όλοι οι διευθυντές και να πουληθούν όλες οι μετοχές, αλλά η ίδια η εταιρεία θα παρέμενε άθικτη.
Αυτό δεν σημαίνει ότι η Peugeot SA είναι άτρωτη ή αθάνατη. Αν ένας δικαστής αποφάσιζε τη διάλυση της εταιρείας, τα εργοστάσιά της θα παρέμεναν στη θέση τους και οι εργάτες, οι λογιστές, οι διευθυντές και οι μέτοχοι θα συνέχιζαν να ζουν — αλλά η Peugeot SΑ θα εξαφανιζόταν αμέσως. Με λίγα λόγια, φαίνεται ότι η Peugeot SΑ δεν έχει καμία ουσιαστική σύνδεση με τον υλικό κόσμο.
Υπάρχει, λοιπόν, πραγματικά; Η Πεζό είναι αποκύημα της συλλογικής μας φαντασίας. Οι δικηγόροι αυτό το ονομάζουν «πλάσμα δικαίου». Δεν μπορούμε να το δούμε· δεν είναι πραγματικό αντικείμενο. Αλλά υπάρχει ως νομική οντότητα. Όπως εσείς κι εγώ, δεσμεύεται από τους νόμους των χωρών στις οποίες λειτουργεί. Μπορεί να ανοίξει τραπεζικό λογαριασμό και να κατέχει περιουσία. Πληρώνει φόρους και μπορεί να δεχτεί μήνυση ή ακόμα και δίωξη, ανεξάρτητα από οποιονδήποτε από τους ανθρώπους στους οποίους ανήκει ή τους οποίους απασχολεί.
Η Πεζό ανήκει σε ένα συγκεκριμένο είδος πλασμάτων δικαίου που ονομάζονται «ανώνυμες εταιρείες». Η ιδέα που βρίσκεται πίσω από αυτές τις εταιρείες είναι μία από τις ιδιοφυέστερες επινοήσεις της ανθρωπότητας. (Σημ. διαβάστε στην «Ελεύθερη Έρευνα»: Η εταιρεία). Ο χόμο σάπιενς έζησε χωρίς αυτές για αμέτρητες χιλιετίες. Για το μεγαλύτερο μέρος της καταγεγραμμένης ιστορίας, η ιδιοκτησία ήταν κάτι που μπορούσε να ανήκει μόνο σε ανθρώπους με σάρκα και οστά, από αυτούς με τα δυο πόδια και τον μεγάλο εγκέφαλο.
Αν, στη Γαλλία του 13ου αιώνα, ο Ζαν έφτιαχνε ένα εργαστήριο που κατασκεύαζε άμαξες, η επιχείρηση ήταν αυτός ο ίδιος. Αν κάποια από τις άμαξές του χαλούσε μία εβδομάδα αφότου είχε αγοραστεί, ο δυσαρεστημένος πελάτης θα έκανε μήνυση στον ίδιο τον Ζαν. Αν ο Ζαν είχε δανειστεί χίλια χρυσά νομίσματα για να στήσει το εργαστήρι του και η επιχείρηση χρεωκοπούσε, θα ήταν υποχρεωμένος να εξοφλήσει το δάνειο πουλώντας την περιουσία του — το σπίτι του, την αγελάδα του, τη γη του. Μπορεί να αναγκαζόταν ακόμα και να δώσει τα παιδιά του για σκλάβους. Αν δεν κατάφερνε να καλύψει το χρέος του, μπορεί να πήγαινε στη φυλακή ή να έμπαινε στην υπηρεσία των δανειστών τον. Είχε ακέραια την ευθύνη, χωρίς κανέναν περιορισμό, για κάθε υποχρέωση που θα δημιουργούσε το εργαστήρι του.
Αν ζούσατε σε εκείνη την εποχή, μάλλον θα το σκεφτόσασταν καλά προτού ανοίξετε δική σας επιχείρηση. Και πραγματικά αυτή η νομική κατάσταση ήταν αποθαρρυντική για την επιχειρηματικότητα. Οι άνθρωποι φοβούνταν να φτιάξουν καινούργιες επιχειρήσεις και να πάρουν οικονομικά ρίσκα. Δεν άξιζε και πολύ τον κόπο, όταν υπήρχε ο κίνδυνος να βρεθεί όλη τους η οικογένεια κυριολεκτικά στο δρόμο.
Αυτός ήταν ο λόγος που οι άνθρωποι άρχισαν να φαντάζονται συλλογικά την ύπαρξη των ανωνύμων εταιρειών. Οι εταιρείες αυτές είναι νομικά ανεξάρτητες από τα άτομα που τις ιδρύουν, που επενδύουν χρήματα σε αυτές ή που τις διαχειρίζονται. Μέσα στους τελευταίους αιώνες, οι εταιρείες αυτές έχουν γίνει οι κύριοι παράγοντες στον οικονομικό στίβο, και τις έχουμε συνηθίσει τόσο, που ξεχνάμε ότι υπάρχουν μόνο στη φαντασία μας. Στις ΗΠΑ, ο επίσημος όρος για τις ανώνυμες εταιρείες είναι «corporation», μεγάλη ειρωνεία, μιας και ο όρος προέρχεται από το λατινικό corpus [σώμα] ─ το μόνο πράγμα που δεν έχουν οι εταιρείες αυτές. Παρά το γεγονός όμως ότι δεν έχουν πραγματικό σώμα, το αμερικανικό δίκαιο αντιμετωπίζει τις εταιρείες σαν νομικά πρόσωπα, σαν να ήταν άνθρωποι με σάρκα και οστά.
Το ίδιο ίσχυε και στο γαλλικό δίκαιο το 1896, όταν ο Αρμάν Πεζό —που είχε κληρονομήσει από τους γονείς του ένα σιδηρουργείο που έφτιαχνε ελατήρια, πριόνια και ποδήλατα— αποφάσισε να μπει στο χώρο τον αυτοκινήτου. Για να το κάνει αυτό, δημιούργησε μια ανώνυμη εταιρεία. Της έδωσε το όνομά του, αλλά ήταν ανεξάρτητη από τον ίδιο. Αν ένα αυτοκίνητο χαλούσε, ο αγοραστής μπορούσε να κάνει αγωγή στην Πεζό, αλλά όχι στον Αρμάν Πεζό. Αν η εταιρεία δανειζόταν εκατομμύρια φράγκα και μετά χρεωκοπούσε, ο Αρμάν Πεζό δεν θα χρωστούσε ούτε σεντίμ. Επειδή, βέβαια, το δάνειο το είχε πάρει η εταιρεία Πεζό, και όχι ο Αρμάν Πεζό, ο χόμο σάπιενς.
Ο Αρμάν Πεζό πέθανε το 1915. Η εταιρεία Πεζό ζει και βασιλεύει.
Πώς ακριβώς δημιούργησε ο Αρμάν Πεζό, ο άνθρωπος, την Πεζό, την εταιρεία; Χοντρικά με τον ίδιο τρόπο που οι ιερείς και οι μάγοι δημιουργούσαν θεούς και δαίμονες σε όλη την ιστορία και με τον ίδιο τρόπο που χιλιάδες γάλλοι ιερείς εξακολουθούσαν να δημιουργούν το σώμα του Χριστού στο ναό της ενορίας κάθε Κυριακή.
Στην περίπτωση των γάλλων ιερέων, η καθοριστική ιστορία ήταν η ιστορία της ζωής και του θανάτου του Χριστού, όπως την αφηγείται η Καθολική Εκκλησία. Σύμφωνα με αυτή την ιστορία, αν ένας καθολικός ιερέας, φορώντας τα ιερά του άμφια, πει τελετουργικά τα κατάλληλα λόγια την κατάλληλη στιγμή, το απλό ψωμί και το κρασί μετατρέπονται στη σάρκα και το αίμα του Θεού. Ο ιερέας αναφωνεί «Hoc est corpus meum!» («Αυτό είναι το σώμα μου», στα λατινικά) και αμπρακατάμπρα — το ψωμί γίνεται η σάρκα τοy Χριστού. Βλέποντας ότι ο ιερέας έχει εκτελέσει σωστά και με επιμέλεια τη διαδικασία, εκατομμύρια πιστοί γάλλοι καθολικοί συμπεριφέρονται σαν ο Θεός να υπάρχει πραγματικά στο αγιασμένο ψωμί και κρασί.
Στην περίπτωση της Peugeot SΑ η καθοριστική ιστορία ήταν το γαλλικό δίκαιο, όπως είχε συνταχθεί από το κοινοβούλιο της Γαλλίας. Σύμφωνα με τους γάλλους νομοθέτες, αν ένας δικηγόρος εκτελέσει ολόκληρη την κατάλληλη τελετή, γράψει όλα τα απαραίτητα ξόρκια και όρκους σε ένα υπέροχα διακοσμημένο χαρτί και τοποθετήσει την περίτεχνη υπογραφή του στο τέλος του εγγράφου, αμπρακατάμπρα — η καινούργια εταιρεία έχει ενσαρκωθεί.
Το 1896, όταν ο Αρμάν Πεζό αποφάσισε να δημιουργήσει την εταιρεία του, πλήρωσε ένα δικηγόρο για να διεκπεραιώσει όλες αυτές τις ιερές διαδικασίες. Όταν ο δικηγόρος είχε εκτελέσει όλες τις τελετουργίες και είχε προφέρει όλες τις απαραίτητες επωδές και όρκους, εκατομμύρια έντιμοι Γάλλοι πολίτες άρχισαν να συμπεριφέρονται σαν η εταιρεία Πεζό να υπήρχε πραγματικά.
Οι αποτελεσματικές ιστορίες δεν είναι εύκολο πράγμα. Το δύσκολο δεν είναι να αφηγηθείς την ιστορία, αλλά να πείσεις τους άλλους να την πιστέψουν. Μεγάλο μέρος της ανθρώπινης ιστορίας έχει να κάνει με αυτό το ερώτημα: πώς καταφέρνει κανείς να πείσει εκατομμύρια ανθρώπους να πιστέψουν συγκεκριμένες ιστορίες για θεούς ή έθνη ή ανώνυμες εταιρείες; Ωστόσο, όταν αυτό πετυχαίνει, δίνει στους σάπιενς τεράστια δύναμη, γιατί επιτρέπει σε εκατομμύρια αγνώστους να συνεργαστούν και να επιδιώξουν κοινούς στόχους. Ας προσπαθήσουμε απλώς να φανταστούμε πόσο δύσκολο θα ήταν να δημιουργήσουμε κράτη ή εκκλησίες ή συστήματα δικαίου αν μπορούσαμε να μιλάμε μόνο για πράγματα που υπάρχουν πραγματικά, όπως τα ποτάμια, τα δέντρα και τα λιοντάρια.
Φαντασιακές πραγματικότητες
Στην πορεία των χρόνων, οι άνθρωποι έχουν υφάνει ένα απίστευτα περίπλοκο δίκτυο ιστοριών. Μέσα στο δίκτυο αυτό, φανταστικά πλάσματα όπως η Πεζό δεν υπάρχουν απλώς, αλλά συγκεντρώνουν και τεράστια δύναμη. Στους ακαδημαϊκούς κύκλους, τα πράγματα που φτιάχνουν οι άνθρωποι μέσα από αυτό το δίκτυο ιστοριών είναι γνωστά ως «φανταστικά πλάσματα», «κοινωνικές κατασκευές» ή «φαντασιακές πραγματικότητες».
Η φαντασιακή πραγματικότητα δεν είναι ένα ψέμα. Ψέματα είναι όταν λέω πως υπάρχει ένα λιοντάρι κοντά στο ποτάμι, ενώ ξέρω πολύ καλά ότι δεν υπάρχει. Τα ψέματα δεν είναι τίποτα σπουδαίο. Και οι πράσινες μαϊμούδες και οι χιμπατζήδες ξέρουν να λένε ψέματα. Για παράδειγμα, έχουμε παρατηρήσει μια πράσινη μαϊμού να φωνάζει «Προσοχή! Λιοντάρι!», ενώ δεν υπήρχε κανένα λιοντάρι εκεί κοντά. Ο συναγερμός της όμως τρόμαξε μια άλλη μαϊμού που είχε μόλις βρει μια μπανάνα, αφήνοντας πολύ βολικά την ψεύτρα να κρατήσει το τρόπαιο για τον εαυτό της.
Αντίθετα με τα ψέματα, η φαντασιακή πραγματικότητα είναι κάτι που όλοι το πιστεύουν, και όσο η κοινή αυτή πεποίθηση διατηρείται, η φαντασιακή πραγματικότητα ασκεί δύναμη στον κόσμο. Ο γλύπτης από το σπήλαιο του Στάντελ μπορεί να πίστευε ειλικρινά ότι το πνεύμα-προστάτης με τη μορφή του ανθρώπου-λιονταριού υπήρχε. Κάποιοι μάγοι είναι τσαρλατάνοι, αλλά οι περισσότεροι πιστεύουν ειλικρινά στην ύπαρξη θεών και δαιμόνων. Οι περισσότεροι εκατομμυριούχοι πιστεύουν στην ύπαρξη του χρήματος και των ανωνύμων εταιρειών. Οι περισσότεροι ακτιβιστές για τα ανθρώπινα δικαιώματα πιστεύουν ειλικρινά στην ύπαρξη των δικαιωμάτων αυτών. Κανένας δεν έλεγε ψέματα όταν, το 2011, ο ΟΗΕ απαίτησε από την κυβέρνηση της Λιβύης να σεβαστεί τα ανθρώπινα δικαιώματα των πολιτών της, μολονότι ο ΟΗΕ, η Λιβύη και τα ανθρώπινα δικαιώματα είναι πλάσματα της γόνιμης φαντασίας μας.
Από τη Γνωσιακή Επανάσταση και μετά, λοιπόν, οι σάπιενς ζουν σε μια διπλή πραγματικότητα. Από τη μια, στην αντικειμενική πραγματικότητα των ποταμιών, των δέντρων και των λιονταριών· από την άλλη, στη φαντασιακή πραγματικότητα των θεών, των εθνών και των εταιρειών.
Όσο περνούσε ο καιρός, η φαντασιακή πραγματικότητα γινόταν όλο και πιο ισχυρή, μέχρι του σημείου που, σήμερα, η ίδια η επιβίωση των ποταμιών, των δέντρων και των λιονταριών εξαρτάται από την καλοσύνη φανταστικών πλασμάτων όπως οι θεοί, τα έθνη και οι εταιρείες.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου