Η περιπέτεια της πτερωτής Μέδουσας της Ζέας

Posted on Σεπτεμβρίου 3, 2016by ellas

Του Στέφανου Μίλεση

Τον Ιούνιο του 1891 ομάδα εργατών του Δήμου Πειραιά, λάμβανε χώματα από το σημείο που βρίσκεται απέναντι ακριβώς από τον Όμιλο Ερετών και λίγο προς τα δεξιά, από οικόπεδο ιδιοκτησίας Καμπά και τα μετέφερε λίγο πιο κάτω, με σκοπό να τα χρησιμοποιήσει για την επιχωμάτωση του παραλιακού δρόμου, που υπάρχει μέχρι σήμερα (στη συμβολή περίπου της Ακτής Τρ. Μουτσοπούλου με την οδό Φιλελλήνων).

Κατά τις εργασίες αυτές, βρέθηκε από τους εργάτες μια ρωμαϊκή κατοικία. Αμέσως ειδοποιήθηκε τότε ο έφορος αρχαιοτήτων, ο γνωστός λυκειάρχης Ιάκωβος Δραγάτσης, ο οποίος αφού κατέγραψε τα ευρήματα διαπίστωσε ότι επρόκειτο για μια πολυτελή πομπηιανή οικία. Μετά την ολοκλήρωση της καταγραφής, ο Δραγάτσης μετέφερε ό,τι έκρινε πως είχε αξία, στο Μουσείο Πειραιώς, όπως ιωνικά κιονόκρανα.

Όπως ο ίδιος κατέγραψε σε αναφορά του (F1), δεν δόθηκε άλλη προσοχή στο οίκημα, καθώς έκρινε ότι δεν παρουσίαζε μεγάλη αρχαιολογική αξία. Για τον σκοπό αυτό ενέκρινε και την συνέχιση των εργασιών λήψης χώματος από το σημείο.

Τον Φεβρουάριο του 1892, οκτώ δηλαδή μήνες μετά την τυχαία ανακάλυψή της οικίας, συνέχιζε να διέρχεται από το σημείο ο Αλέξανδρος Μελετόπουλος, ο οποίος εξ αρχής δεν ήταν ικανοποιημένος από τις έρευνες που είχαν γίνει εκεί, γεγονός που είχε επισημάνει και στον Δραγάτση. Σε κάποια από τις επισκέψεις του Μελετόπουλου είχε συμβεί λίγες ημέρες πριν, να ρίξει έντονη βροχόπτωση. Ένεκα αυτής, ο Αλέξανδρος Μελετόπουλος τυχαίως παρατήρησε ότι κι άλλα χώματα είχαν αποσυρθεί με αποτέλεσμα να αποκαλυφθεί από μόνο του, ένα μωσαϊκό το οποίο διατηρούσε ανέπαφα όλα τα χρώματά του, άριστα διατηρημένο. Τότε ο Μελετόπουλος ειδοποίησε τόσο τον Στέφανο Κουμανούδη (με τον οποίο διατηρούσε φιλία), όσο και τον Δραγάτση για την αποκάλυψη που έκανε μια βροχόπτωση και όχι χέρι ανθρώπινο!

Συνεπώς η παρατήρηση και ανακάλυψη της «Μέδουσας» της Ζέας, οφείλεται στην επιμονή του Αλέξανδρου Μελετόπουλου και όχι στον Ιάκωβο Δραγάτση όπως λανθασμένα έχει αποδοθεί.

Αμέσως και οι τρεις άνδρες μαζί επισκέφτηκαν ξανά το σημείο, συγκινήθηκαν πολύ, καθώς αντίκριζαν την κεφαλή μια πτερωτής μέδουσας «αγρίας καλλονής» όπως οι ίδιοι χαρακτήρισαν (F2). Για κάποιες στιγμές και οι τρεις έμειναν άφωνοι, καθώς η Μέδουσα τους είχε δεσμεύσει τις γλώσσες και επικοινωνούσαν μόνο δια των βλεμμάτων τους (F3).

Την αμέσως επόμενη ημέρα πήγαν εκ νέου και αφού έπλυναν με άφθονο νερό το πάτωμα, παρατήρησαν ότι στη βάση του το ψηφιδοθέτημα έφερε επιγραφή (ερυθρού χρώματος) απόσπασμα της Ιλιάδας του Ομήρου (Ραψωδία Ε΄):

«Εν δε τε Γοργείη κεφαλή δεινοίο πελώρου
δεινή τε, σμερδνή τε, Διός τέρας αιγιόχοτο»

Όσο για την ίδια τη Μέδουσα ήταν κατάξανθη απεικονιζόμενη μέχρι λαιμού, με υπόνοια ότι το σώμα της στρέφεται προς τα αριστερά, ενώ το κεφάλι προς τα δεξιά. Ωστόσο τα μάτια της ακολουθούν το σώμα, καθώς στρέφονται και αυτά προς τα αριστερά. Η αξία του ψηφιδοθετήματος είναι μεγάλη, καθώς όμοιό του, υπάρχει μόνο στο Μουσείο του Βατικανού.

Ωστόσο στις 14 Μαρτίου 1892, λίγο δηλαδή καιρό μετά την ανακάλυψη του ψηφιδωτού ο τύπος καταγγέλλει την κακοποίηση που παθαίνει καθημερινά η «Μέδουσα» από τα παιδιά της γειτονιάς! «Αφού διαφυλάχθηκε» γράφει η εφημερίδα (F4) «επί τόσους αιώνες σώο και αβλαβές, καταστρέφεται τώρα που ανακαλύφθηκε! Τα παιδιά αφαίρεσαν ήδη πολλά πετράδια από το πρόσωπο, άλλα το τρίβουν δυνατά με τα πόδια τους, άλλα το πλένουν με νερό, ενώ κάποια παιδιά το σκαλίζουν δυνατά για να δουν από τι ύλη αποτελούνται αυτά τα «πετράδια». Η εφημερίδα συμβουλεύει μάλιστα τον Δραγάτση να επικαλύψει ξανά με χώματα το ψηφιδωτό, ώστε να αξιοποιηθεί στο μέλλον, καθώς η διάσωσή του τότε ήταν αδύνατη.

Το παλιό κτήριο του Αρχαιολογικού Μουσείου Πειραιώς

Την επομένη του δημοσιεύματος ο Δραγάτσης πήγε στο σημείο και στην συνέχεια απάντησε στην ίδια εφημερίδα με δημοσίευμα, στο οποίο διαβεβαίωνε πως η κεφαλή έχει καλυφθεί ξανά δια χώματος μέχρι να αποφασιστεί η τύχη της. (F5)

Ο Δραγάτσης όταν παρατήρησε στα παιδιά της συνοικίας να μην το πλησιάζουν καθώς ήταν μεγάλης αξίας εκείνα του απάντησαν

– «Αμ ούλα τα σπίτια στην Πέτσα τέτοια έχουνε χάμω!» (όλα τα σπίτια στις Σπέτσες τέτοια έχουν).

Ο Δραγάτσης διαπίστωσε πως εκτός από τα παιδιά το ψηφιδωτό κινδύνευε και από τις δεσποινίδες της συνοικίας, οι οποίες καθώς ήθελαν να δοκιμάσουν την αντοχή του, πήγαιναν και το γρατζουνούσαν με τις μύτες από τις ομπρέλες τους για να δουν πόσο άντεχε!

Ο Δραγάτσης μετά την ανακάλυψη του ψηφιδοθετήματος, διαπίστωσε με έκπληξη ότι η κεφαλή της Μέδουσας (ή αλλιώς Γοργόνειο) κυριαρχούσε παντού σε όλο το κτήριο. Ακόμη και στην στέγη του το ρωμαϊκό οίκημα έφερε τόσες κεφαλές Μέδουσας, όσες και οι σειρές των κεραμιδιών που είχε.

– «Παράδοξος άνθρωπος ο ιδιοκτήτης αυτής της οικίας καθώς έτρεφε ιδιαίτερη μανία με τα Γοργόνεια!» (F6)

Δυστυχώς τα υπέροχα χρώματα της κεφαλής της Μέδουσας καταστράφηκαν και όχι εξαιτίας των παιδιών της συνοικίας. Όταν η «Μέδουσα» έφτασε προς φύλαξη στο Εθνικό Μουσείο, είχε ήδη απολέσει τα χρώματά της! Και αυτό καθώς σε μια προσπάθεια καθαρισμού του ψηφιδωτού, χρησιμοποιήθηκε λινέλαιο με αποτέλεσμα οι λίθινες ψηφίδες να το απορροφήσουν και τα μεταβάλλουν τα χρώματά τους προς το καφέ! Η καταστροφή ήταν μεγάλη καθώς στο μεταξύ δεν είχε προηγηθεί εικονογράφημα με τα φυσικά χρώματα του ψηφιδωτού. Ωστόσο η διαφορά των χρωμάτων ήταν αμέσως αντιληπτή, από εκείνους που το είχαν δει αρχικά στη Ζέα, σε σχέση με τη μετέπειτα έκθεσή του στο Εθνικό Μουσείο. (F7)

Σήμερα μπορεί να θαυμάσει κάποιος το ψηφιδωτό της πτερωτής Μέδουσας της Ζέας, στοΕθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο Αθηνών (γιατί όχι άραγε στο Μουσείο Πειραιώς;).

Το θέμα της «Μέδουσας» όπως και πολλών άλλων αρχαιοτήτων που δεν εκτίθενται στο Μουσείο Πειραιώς, είχε αποτελέσει στις 27 Νοεμβρίου του 2013, το αντικείμενο εκδήλωσης της Φιλολογικής Στέγης Πειραιώς με τον Σύνδεσμο Αποφοίτων Ιωνιδείου Σχολής Πειραιά, με ομιλητές εμένα και τον φίλο Πέτρο Ψαρρά (www.pireas-piraeus).

Τότε σε ένα μεγάλο αφιέρωμα στον Ιάκωβο Δραγάτση (με αφορμή τα 160 χρόνια από τη γέννησή του), είχαμε παρουσιάσει εκτενώς το θέμα της περιπέτειας της «Μέδουσας» όσο και του επαναπατρισμού των πειραϊκών αρχαιοτήτων εκεί όπου ανήκουν δηλαδή στο Μουσείο Πειραιώς.

Πηγές: F1: Έντυπο «Αρχαιολογικά» τεύχος Μαρτίου 1892, σελ. 190 με τίτλο «Κεφαλή Μεδούσης». F2: Εφημερίδα «ΤΟ ΑΣΤΥ», φ. 456, 8 Μαρτίου 1892. F3: Από την αναφορά του Ι. Δραγάτση προς το περιοδικό «Αρχαιολογικά», 10 Μαρτίου 1892. F4: «Εφημερίς» φ. 74, 14.3.1892. F5: «Εφημερίς» φ. 75, 15.3.1892. F6: Παρατήρηση Δραγάτση στο έντυπο «Αρχαιολογικά», άρθρο με τίτλο «Αρχαίας οικίας λείψανα» 31 Μαρτίου 1892. F7:Εφημερίδα «Το Άστυ» φ. 1347, 23.8.1894 άρθρο με τίτλο «Η κεφαλή της Μέδουσας στο Εθνικό Μουσείο». Πηγή