Αυτό το Ο το μικρό το μέγα

Posted by sarant στο 8 Σεπτεμβρίου, 2016

 

 

 

 

 

 

4 Votes

Στο ιστολόγιο βάζουμε κατά καιρούς άρθρα για τα γράμματα του αλφαβήτου. Ξεκινήσαμε από τα φωνήεντα, και τώρα έχουμε πιάσει τα σύμφωνα. Όλα τα φωνήεντα; Όχι όλα. Έχουμε αφήσει το ο και το ω, δηλαδή τον φθόγγο ο, αν και είχαμε βάλει πριν από πέντε χρόνια ένα αρθράκι ειδικά αφιερωμένο σε λέξεις με πολλά όμικρον.

Ερχόμαστε σήμερα λοιπόν να θεραπεύσουμε αυτή την αδικία, βάζοντας ένα κανονικό άρθρο γι’ αυτό το Ο, το μικρό το μέγα.

Και ξεκινάμε από το Ο, το Όμικρον, το δέκατο πέμπτο γράμμα του αλφαβήτου μας, Λέγεται «μικρόν» σε αντιδιαστολή με το Ωμέγα, που σήμερα αντιπροσωπεύει τον ίδιο φθόγγο, το /o/, δημιουργήθηκε όμως για να αναπαραστήσει το μακρό /ο/ που υπήρχε στα αρχαία ελληνικά αλλά έχει χαθεί προ πολλού.

Αλλ’ ας πάρουμε τα πράγματα με τη σειρά. Στα ελληνικά αλφάβητα, το γράμμα όμικρον προήλθε από το φοινικικό ‘ayin, που σήμαινε «μάτι» και που ήταν ένας κύκλος. Το ‘ayin αντιπροσώπευε ένα ηχηρό διαρκές λαρυγγικό σύμφωνο, που δεν υπήρχε στην ελληνική γλώσσα, κι έτσι στα ελληνικά το Ο χρησιμοποιήθηκε ως φωνήεν.

Αρχικά, το γράμμα Ο ονομάστηκε ου, και στο αθηναϊκό αλφάβητο πριν από τη μεταρρύθμιση του 403 π.Χ. (επί άρχοντος Ευκλείδη) απέδιδε τρεις φθόγγους, το βραχύ /o/, το μακρό ανοιχτό και το μακρό κλειστό, δηλαδή το /u/. Χαρακτηριστικό είναι ότι στα ψηφίσματα πριν από το 403 η στερεότυπη εναρκτήρια φράση « Ἔδοξεν τῇ Βουλῇ καὶ τῷ Δήμῳ» γραφόταν ΕΔΟΧΣΕΝ ΤΕΙ ΒΟΛΕΙ ΚΑΙ ΤΟΙ ΔΕΜΟΙ, και κατά σύμπτωση σε αυτή τη μικρή φράση βλέπουμε το γράμμα Ο να αντιπροσωπεύει και τους τρεις φθόγγους, ο, μακρό ο και ου.

Μετά τη μεταρρύθμιση του 403 το Ο έμεινε να δηλώνει το /o/ ενώ για τον μακρό φθόγγο χρησιμοποιήθηκε το Ω, που προήλθε με διάνοιξη του κύκλου του Ο στο κάτω μέρος του. Το /u/ γραφόταν με το δίγραφο «ου». Οι αλλαγές αυτές είχαν ήδη συμβεί σε ελληνικά αλφάβητα άλλων πόλεων.

Στα ελληνιστικά χρόνια, εμφανίστηκαν οι ονομασίες ο μικρόν και ω μέγα. Στην αρχή οι ονομασίες κλίνονταν («διά του ο μικρού», «δια του ω μεγάλου γράφονται», διαβάζουμε στους αλεξανδρινούς γραμματικούς) αλλά αργότερα εμφανίζονται οι άκλιτες σημερινές ονομασίες, όμικρον και ωμέγα.

Πότε ακριβώς εμφανίστηκαν αυτές; Στο TLG, που έχει πλέον και μεταβυζαντινά κείμενα, δεν βρίσκεται λέξη «όμικρον», μόνο ένα ρήμα «ομικρογραφείται» στον Τζέτζη, ενώ και η λέξη «ωμέγα» έχει δύο μόνο ανευρέσεις σε κείμενα του έκτου αιώνα.

Το ωμέγα, βέβαια, είναι γράμμα σημαδιακό, αφού με αυτό ολοκληρώνεται το αλφάβητο. Όπως έχουμε αναφέρει στο αντίστοιχο άρθρο για το Α, η έκφραση «από το άλφα ως το ωμέγα» σημαίνει όλη την έκταση του υπό εξέταση πράγματος. Επίσης, για να δηλώσουμε ότι κάτι είναι το σπουδαιότερο στοιχείο ενός συνόλου, λέμε πως «είναι το άλφα και το ωμέγα». «Είσαι το άλφα μου και το ωμέγα μου»λέει ο Μπιθικώτσης (σε στίχους Βίρβου) σε ένα τραγούδι, ενώ και στον Ύμνο προς την ελευθερία του Διονυσίου Σολωμού υπάρχει ο στίχος: «Αυτός λέγει, αφοκρασθείτε / Εγώ είμ’ Άλφα, Ωμέγα εγώ».

Η φράση με το Α και το Ω υπάρχει τρεις φορές στην Αποκάλυψη του Ιωάννου, χωρίς να αναφέρεται η λέξη «ωμέγα» που δεν είχε εμφανιστεί ακόμη, π.χ.ἐγὼ τὸ Ἄλφα καὶ τὸ Ὦ, ὁ πρῶτος καὶ ὁ ἔσχατος, ἡ ἀρχὴ καὶ τὸ τέλος(22.13).

Πολύ γρήγορα το «ΑΩ» απέκτησε εξέχουσα θέση στον χριστιανικό συμβολισμό, συχνά μαζί με το δίγραφο «ΧΡ» για τον Ιησού Χριστό. Έτσι, ανάλογες εκφράσεις έχουν περάσει και σε άλλες γλώσσες που δεν έχουν το ωμέγα στο αλφάβητό τους, π.χ.  von Alpha bis Omega στα γερμανικά.

Στο ελληνικό αριθμητικό σύστημα, το Ο έχει αξία 70, και θα το θυμόμαστε ίσως από τη μετάφραση των Ο (των εβδομήκοντα). Το Ω πάλι αντιστοιχεί στο 800, κι αν δείτε κείμενα της εποχής της Επανάστασης του 1821 συχνά θα δείτε τις ημερομηνίες να δηλώνονται ελληνοπρεπώς, π.χ. αωκβ το 1822.

Το Ο είναι το δεύτερο συχνότερο γράμμα του αλφαβήτου μας, με συχνότητα 10,27%, όχι πολύ μακριά από το Α που προηγείται με 11,14%. Ο φθόγγος /o/ έχει ακόμα μικρότερη διαφορά από τον φθόγγο /a/, αλλά βρίσκονται στην τρίτη και τη δεύτερη αντίστοιχα θέση, αφού προηγείται σε συχνότητα ο /i/ που γράφεται με πολλούς τρόπους. Το ωμέγα βρίσκεται αρκετά πιο πίσω, στη 16η θέση.

Με την ορθογραφική μεταρρύθμιση του 1976 η χρήση του Ω μειώθηκε κάπως, αφού τα παραθετικά των επιθέτων γράφονται πλέον πάντοτε με –ότερος, -ότατος, ανεξάρτητα από την προηγούμενη συλλαβή (εξαιρούνται τα ανώτερος, απώτερος, κατώτερος όπου το ωμέγα υπάρχει στο θέμα της λεξης).

Στα αρχαία, όπου υπήρχε διάκριση μακρών και βραχέων φωνηέντων, αλλά και στην καθαρεύουσα, που ήθελε να πιστεύει ότι υπάρχει ακόμα, αν η προηγούμενη συλλαβή από το –ότερος ήταν βραχεία, το όμικρον τρεπόταν σε ωμέγα, για να μην υπάρχουν δυο διαδοχικά βραχέα, κι έτσι γράφαμε «νεώτερος, σοφώτερος, τιμιώτερος»  (εκτός αν η συλλαβή ήταν «θέσει μακρά», με δύο σύμφωνα, π.χ. θερμότερος).

Βέβαια, το να βρεις αν μια δίχρονη συλλαβή είναι βραχεία ή μακρά δεν ήταν και τόσο εύκολη υπόθεση σε μια γλώσσα όπως η νεοελληνική όπου η διάκριση μακρών και βραχέων δεν υπάρχει αν δεν λέγεστε Διονύσης Σαββόπουλος, αλλά ευτυχώς ο άγιος Κριαράς και οι άλλοι μεταρρυθμιστές μάς απάλλαξαν από αυτούς τους πονοκεφάλους κι έτσι τώρα τα παραθετικά τα γράφουμε με όμικρον, αν και πλάι στο «νεότερος» δείχνει αξιοσημείωτη αντοχή ο (ανορθόγραφος, πλέον) τύπος *νεώτερος, ενώ επίσης συχνό είναι το ωμέγα και σε κάποια υπερθετικά της μεγαλειότητας.

Το Ω και το ω χρησιμοποιούνται αρκετά στη διεθνή επιστημονική σημειογραφία, π.χ. Ω είναι η μονάδα ohm, ενώ ω ο συμβολισμός της γωνιακής ταχύτητας. Υπάρχουν κι εκείνα τα ω3 λιπαρά οξέα, που πρέπει να τα τρώμε γιατί είναι υγιεινά και μακροβιοτικά, οπότε καταναλώνει ο άλλος αβέρτα τα λιπαρά ψάρια και δεν σκέφτεται τα βαρέα μέταλλα που έχουν καταπιεί.

Αντίθετα, το Ο δεν χρησιμοποιείται και τόσο πολύ σε επιστημονικούς συμβολισμούς, ίσως επειδή οπτικά είναι πολύ εύκολο να μπερδευτεί με το 0, το μηδέν. Για τον λόγο αυτό, αν ο Δάντης έγραφε σήμερα την Κόλασή του, καθώς τα αμαρτήματα της ψηφιακής εποχής διαφέρουν από εκείνα του 13ου αιώνα, θα έβαζε σε έναν από τους πιο προχωρημένους κύκλους αμαρτωλών να τσουρουφλίζονται εκείνοι που φτιάχνουν κωδικούς πρόσβασης που περιέχουν και το Ο και το 0. (Βέβαια, κάποιοι φροντίζουν τουλάχιστον να δηλώνουν το μηδέν διαγραμμίζοντάς το στη μέση –αυτοί θα πάνε στο Καθαρτήριο).

Υπάρχουν επίσης τα ρολόγια Omega, η Μαρκησία του Ο., ταινία του 1976 πάνω σε μυθιστόρημα του φον Κλάιστ, που δεν πρέπει να την μπερδεύουμε με την «Ιστορία της Ο», την ερωτική ταινία του 1975 που είχε απαγορευτεί σε πολλές χώρες ως σαδομαζοχιστική.

Λέξεις με πολλά Ο είχαμε δει σε εκείνο το παλιό άρθρο, στο οποίο και σας παραπέμπω. Αν θέλουμε να έχει μόνο Ο θα καταλήξουμε στο προσοδοφόρος με 5 ή στο μεσαιωνικό βρομοχνοτόστομος με 6. Αν δεχτούμε και άλλα φωνήεντα, με 7Ο είναι ο οδοντοστοματολόγος, που είναι υπαρκτή ειδικότητα. Αν το τεντώσουμε, αρχίζουμε να στοιβάζουμε πολιτικο-τέτοια, π.χ. πολιτικοκοινωνικοοικονομικοί, με 8Ο, ενώ με 9Ο είχε βρει κάποιος ένα «αγριοαχλαδοπορτοκαλομανταρινομηλόζουμο», ενώ υπάρχει και φτιαχτή λέξη βυζαντινή «ἀκτινοχρυσοφαιδροβροντολαμπροφεγγοφωτοστόλιστος», με 10 Ο. Βέβαια, με τη λογική αυτή, και η λέξη του Αριστοφάνη με τα 172 γράμματα σπάει τα ρεκόρ σε όλες μάλλον τις κατηγορίες.

Λέξη με τρία Ω είναι εύκολο να βρεθεί, αν αξιοποιηθούν τα ρήματα σε -ώνω (ας πούμε ενσωματώνω), ή, πιο οικονομικά, το «ζωωδών» (και ακόμα πιο οικονομικά: ωωδών, που δεν είναι ίδιο με το ωοειδών). Υπάρχουν όμως οι Δωδωνοχωρίτες, που στη γενική κάνουν των Δωδωνοχωριτών, με 4Ω.

(Για να κάνω μια παρένθεση, η λέξη «ωώδης» είναι η τελευταία λέξη του Λεξικού Μπαμπινιώτη και του Δημητράκου. Είναι βέβαια πολύ συζητήσιμο κατά πόσον έχει θέση μια τέτοια λέξη σε σημερινό λεξικό, που εκ των πραγμάτων δεν έχει σκοπό να συμπεριλάβει «όλες» τις ελληνικές λέξεις. Το ΛΚΝ τελειώνει με τη λέξη «ωχρόφαιος», όπως και το παλιό λεξικό της Πρωίας. Το Χρηστικό Λεξικό της Ακαδημίας, που βασίζει το λημματολόγιό του στη χρήση, σταματάει στην «ωχρότητα»).

Κι αν πάμε σε λέξεις που να έχουν μόνο τον φθόγγο /o/ και με τους δύο τρόπους γραφής του, μου αρέσει πολύ ο ωοζωοτόκος. Έτσι λέγονται τα ζώα στα οποία το θηλυκό παράγει αυγά αλλά τα κρατάει μέσα στον οργανισμό του και τα εκκολάπτει και τελικά «γεννάει» τα εκκολαφθέντα νεογνά. Ο καρχαρίας είναι ωοζωοτόκος, να ξέρετε.

Φράσεις που να περιέχουν μόνο τον φθόγγο /o/ μπορούμε να φτιάξουμε; ΣτηνΑγωγή του λόγου, ο υπέροχος Νίκος Παπακωνσταντίνου έχει μερικά καλά παραδείγματα, αλλά τα περισσότερα περιέχουν και μερικά /i/ που δεν τον ενοχλούν γιατί με τη συνίζηση δεν πολυακούγονται. Παράδειγμα:

Όσο ζω τον κόσμο οργώνω
μ’ όποιο σκότος κι όποιο φως.
Τρώγω μόχθο, τρώγω πόνο
κι όλο προχωρώ πιο μπρος.

Μπορούμε να το χτενίσουμε λίγο για να γίνει αμιγές μονοφθογγικό:

Όσο ζω τον κόσμο οργώνω
όλος σκότος, όλος φως
Τρώγω μόχθο, τρώγω πόνο
όλο προχωρώ ομπρός.

Έχει μερικές χασμωδίες αλλά μέτρησα 31 Ο/Ω. Μπορεί κανείς να φτιάξει μια φράση με περισσότερα /ο/ κι ας μην είναι έμμετρη; Είμαι βέβαιος πως μπορείτε!