August Macke (German, 1887-1914), Hyazinthen, 1911
Καρασαρίνης Μάρκος, TO BHMA, 23.2016
Αμφισβητίες της οικονομικής ορθοδοξίας, του πολιτικού status quo, των βεβαιοτήτων της πραγματικότητας Ή των συμβάσεων του διαλόγου, οι εκπρόσωποι της διανόησης του 21ου αιώνα γίνονται διάσημοι κόβοντας γέφυρες πίσω τους.
Τι απέγιναν οι διανοούμενοι; Τίποτα, είναι όλοι τους καλά και σας ευχαριστούν για το ενδιαφέρον σας. Αν, στην εποχή του Διαδικτύου, των καθημερινών διαμαχών (και των σφαγών στα σχόλια των social media), της ευχέρειας και της προθυμίας με την οποία οι πάροχοι της εξειδικευμένης γνώσης εκφράζονται δημόσια, διαμαρτυρόμαστε για την ανυπαρξία τους, αυτό μάλλον σημαίνει ότι δεν μας αρέσουν όσα λένε. Ισως γιατί τα χαρακτηριστικά τους σήμερα μοιάζουν ακριβώς να προάγουν τη διαφωνία. Ξεφυλλίζοντας τις εκάστοτε λίστες των διακεκριμένων διαπιστώνει κανείς ότι κοινό γνώρισμα της πλειονότητάς τους είναι η διάθεση για ρήξη. Ρήξη με προηγούμενα γνωστικά παραδείγματα, ρήξη με κατεστημένες πολιτικές προτάσεις, ρήξη με τις παλιές πρακτικές που ήθελαν τον διανοούμενο δημόσιο πρόσωπο, αλλά όχι «media darling», ρήξη ακόμη και με τον πρότερο εαυτό τους. Μια επιλογή από τους πιο στοχαστικούς, τους πιο θορυβώδεις, τους πιο επιφανείς σε διάφορα πεδία θα σας πείσει.
Μπράιαν Γκριν, Ο εκλαϊκευτής του απείρου
Τα κορυφαία ονόματα του χώρου της φυσικής είναι άλλα. Του Στίβεν Χόκινγκ προεξάρχοντος, αναμφίβολα, στον οποίο θα προσέθετε κανείς τον πάπα της θεωρίας των χορδών Εντουαρντ Γουίτεν, τους νομπελίστες Στίβεν Γουάινμπεργκ και Πίτερ Χιγκς (τώρα, με την ανακάλυψη των βαρυτικών κυμάτων, και τον Κιπ Θορν). Καθώς, όμως, ο Χόκινγκ γίνεται όλο και πιο εύθραυστος, ο Γουάινμπεργκ όλο και πιο γηραιός, οι Γουίτεν και Χιγκς δεν διακρίνονταν ποτέ για τη μεταδοτικότητά τους και ο Θορν ετοιμάζεται για το δικό του Νομπέλ, αυτός που σηκώνει σήμερα το λάβαρο είναι ο Μπράιαν Γκριν. Οχι ότι ο 52χρονος καθηγητής του Πανεπιστημίου Κολούμπια δεν διαθέτει δικά του, βαριά διαπιστευτήρια: είναι ειδικός στην «κατοπτρική συμμετρία» και ειδικότερος στις «πολλαπλότητες Καλάμπι-Γιάου» – ή, σε πιο φυσιολογική γλώσσα, στην τοπολογία των επιπλέον διαστάσεων του χωροχρόνου που προβλέπει η θεωρία των χορδών. Ωστόσο, ο Γκριν αντλεί την αναγνωρισιμότητά του από τις εξαιρετικές επιδόσεις του στην εκλαΐκευση περιπεπλεγμένων εννοιών – κάτι που παλαιότερα θεωρούνταν η χαμαλοδουλειά των μέτριων φυσικών. Το βιβλίο του «To κομψό σύμπαν» (εκδ. Ωκεανίδα), γλαφυρή περιήγηση στο σύγχρονο τοπίο της αναζήτησης μιας θεωρίας των πάντων, υπήρξε ένα από τα μεγαλύτερα μπεστ σέλερ της κατηγορίας του. Από το 2008, περισσότερα από 1 εκατ. άτομα έχουν επισκεφθεί το «World Science Festival», μια πενθήμερη ετήσια διοργάνωση που με τη συνδρομή προσωπικοτήτων όπως οι Στίβεν Χόκινγκ, Τζέφρι Ευγενίδης, Γκλεν Κλόουζ φιλοδοξεί να καλλιεργήσει τη διάδοση της επιστήμης σε ένα νέο κοινό.
Νάιαλ Φέργκιουσον, Ο επαγγελματίας προβοκάτορας
Για κάμποσα χρόνια ο Νάιαλ Φέργκιουσον υπήρξε στιβαρός εκπρόσωπος του νέου κύματος της βρετανικής Ιστορίας, συνοδοιπόρος ονομάτων όπως ο Μαρκ Μαζάουερ ή ο Ορλάντο Φάιτζες που γεφύρωναν την απόσταση μεταξύ ακαδημαϊκών και κοινού με επιστημονικά ακέραια βιβλία υψηλής αναγνωσιμότητας. Από το επιβλητικό «Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος» (εκδ. Ιωλκός) του 1998, ωστόσο, έως σήμερα ο Φέργκιουσον καταξιώθηκε, μετακόμισε στο Χάρβαρντ (πρόσφατα, στο Στάνφορντ) και μετεξελίχθηκε σε μιντιακή περσόνα ταγμένη στο να προβοκάρει τους άλλους. Λάτρης των αναθεωρητικών θέσεων και κήρυκας του οικονομικού φιλελευθερισμού, ο 51χρονος ιστορικός υπήρξε σύμβουλος της προεκλογικής εκστρατείας του ρεπουμπλικανού αντιπάλου του Μπαράκ Ομπάμα, Τζον Μακέιν, το 2008. Προκάλεσε σάλο το 2013 αποκαλώντας «γκέι» τον Τζον Μέιναρντ Κέινς – αργότερα ζήτησε δημόσια συγγνώμη. Επανέφερε την ίδια χρονιά έναν εξαιρετικά αμφιλεγόμενο όρο της φυλετικής γλώσσας του Μεσοπολέμου («Ο μεγάλος εκφυλισμός», εκδ. Παπαδόπουλος) προκειμένου να μιλήσει για την κρίση ως απότοκο θεσμικής παρακμής. Αν θέλει κανείς να αντιληφθεί γιατί τακτικά φέρεται μεταξύ των 100 σημαντικότερων διανοουμένων σε λίστες όπως του «Time» (2004), του «Foreign Policy» (2010) ή του «Prospect Magazine» (2013), αρκεί να παρακολουθήσει τη δημόσια φιλονικία του από το 2009 με τον νομπελίστα οικονομολόγο Πολ Κρούγκμαν ή να συγκρατήσει δηλώσεις όπως αυτές του Ιουνίου 2011 στο «Bloomberg Business»: «Είμαι 100% σίγουρος ότι η Ελλάδα θα χρεοκοπήσει» – η σιγουριά δικαιώνεται.
Τομά Πικετί
Ο πολέμιος της ανισότητας
Hρθε αναμφίβολα στην κατάλληλη συγκυρία: «Το κεφάλαιο τον 21ο αιώνα» (εκδ. Πόλις) επανέφερε στη συζήτηση την αφήγηση περί ανισοτήτων που τρεις δεκαετίες νεοφιλελεύθερης οικονομικής πολιτικής είχαν στείλει στο πυρ το εξώτερον. Παράλληλα, ο Τομά Πικετί σκότωσε οριστικά τον δράκο της «οικονομίας της αγοράς» θεμελιώνοντας ξανά στη θέση της τον όρο «καπιταλισμός».
Ο 44χρονος γάλλος καθηγητής της παρισινής Σχολής Ανωτάτων Σπουδών στις Κοινωνικές Επιστήμες και του London School of Economics υπήρξε πολλά υποσχόμενος ήδη από το 2002, όταν βραβευόταν ως ο καλύτερος νέος οικονομολόγος στη Γαλλία. Σήμερα λογίζεται ως η απάντηση της Ευρώπης στον νομπελίστα Αμερικανό Πολ
Κρούγκμαν και μπορεί να αρνείται τιμές, όπως έκανε στις αρχές του 2015 απορρίπτοντας την πρόταση της γαλλικής κυβέρνησης να του αποδώσει το μετάλλιο της Λεγεώνας της Τιμής. Η λύση για την άρση των ανισοτήτων κατά τον ίδιο είναι ένας προοδευτικός παγκόσμιος φόρος στον πλούτο. Εφόσον μπόρεσε να κάνει μπεστ σέλερ ένα οικονομικό εγχειρίδιο 700 σελίδων, ποιος ξέρει, ίσως και να έχει δίκιο.
Στίβεν Πίνκερ
Ο τολμηρός ψυχολόγος
Οταν ο ψυχολόγος του Πανεπιστημίου του Χάρβαρντ Στίβεν Πίνκερ διακήρυττε το 2011 στο βιβλίο του «The Better Angels of our Nature» (εκδ. Allen Lane) ότι από μακροϊστορική σκοπιά η βία στις ανθρώπινες κοινωνίες (διεθνείς πόλεμοι, εμφύλιοι, εγκλήματα και τιμωρίες) βαίνει μειούμενη εδώ και μερικούς αιώνες, οι αντιδράσεις δεν ήταν λίγες. Ο Τζον Γκρέι πρόσφατα έγραψε ένα κατεβατό αντιρρήσεων στον «Guardian» καταλογίζοντάς του θρησκευτικού χαρακτήρα προσήλωση στην «ψευδαίσθηση της προόδου», ερμηνευτική ευελιξία στις αποχρώσεις των στοιχείων και σιωπή για σύγχρονες τάσεις που τον διαψεύδουν, όπως η επάνοδος των βασανιστηρίων ή η εξάπλωση των δολοφονιών μέσω drones. Ο 61χρονος Πίνκερ, ωστόσο, είναι παλιά καραβάνα στις διενέξεις. Το «Γλωσσικό ένστικτο» (εκδ. Κάτοπτρο) είχε εξοργίσει το 1994 ουκ ολίγους γλωσσολόγους που διαφωνούσαν με τη θέση του πως η γλώσσα αποτελεί ένστικτο, με την έννοια μιας εγγενούς συμπεριφοράς δομημένης από τη φυσική επιλογή, ενώ ερχόταν κόντρα και στις έως τότε κυρίαρχες απόψεις διακεκριμένων επιστημόνων όπως οι Νόαμ Τσόμσκι και Στίβεν Τζέι Γκουλντ για την ιδιότητα της γλώσσας ως ταυτισμένης με την έλευση του Homo sapiens. Παρόμοιες έρευνες για τις γνωστικές διαδικασίες του νου, την εξέλιξη της αφηρημένης σκέψης και την κτήση της γλώσσας έχουν χαρίσει στον Πίνκερ κορυφαίες διακρίσεις, όπως τα βραβεία της αμερικανικής Εθνικής Ακαδημίας Επιστημών και του βρετανικού Βασιλικού Ινστιτούτου.
Ναόμι Κλάιν, Η άλλη Ναόμι
Η οικία των διανοουμένων έχει τη γυάλινη οροφή της: όπως και σε πολλά άλλα πεδία της ανθρώπινης δραστηριότητας οι επιδόσεις των γυναικών αναγνωρίζονται σπανιότερα από εκείνες των ανδρών. Στην επικράτεια της εξαίρεσης βασιλεύει η Ναόμι Κλάιν. Η 45χρονη καναδή δημοσιογράφος και συγγραφέας πέρασε από την κρησάρα του περιοδικού «Prospect» το 2014 και το 2015, ενώ σε περίοπτη θέση βρέθηκε και στη λίστα του Ινστιτούτου Γκότλιμπ Ντιτβάιλερ το 2014. Αφού ξεπέρασε τον εφηβικό της «καταναλωτικό εθισμό», όπως τον αποκαλεί, εξαιτίας μιας προσωπικής τραγωδίας, η Κλάιν με τα «No Logo» και «Το δόγμα του σοκ» (εκδ. Λιβάνη, αμφότερα) έχτισε ένα στέρεο αριστερό προφίλ στις ΗΠΑ καλλιεργώντας το περαιτέρω με εκατομμύρια πωλήσεων σε 28 γλώσσες. Εχοντας ξεπεράσει την απευθείας κριτική του νεοφιλελευθερισμού τελευταία, εφαρμόζει το «δόγμα του σοκ» στην περίπτωση του κλίματος: η κυριαρχία των σημερινών οικονομικών πρακτικών αποτρέπει κάθε πιθανή λύση στην πλανητική υπερθέρμανση. Τι είναι, λοιπόν, η πρόσφατη συμφωνία του Παρισιού, κατά την ίδια; «Επιστημονικά ανεπαρκής».
Ντάρον Ατζέμογλου, Ο εκπρόσωπος των θεσμών
«Είναι οι θεσμοί, ανόητε». Φράνσις Φουκουγιάμα, Νάιαλ Φέργκιουσον και πολλοί άλλοι αστέρες της δημόσιας διανόησης επιμένουν τα τελευταία χρόνια ότι η οικονομία και οι προοπτικές ενός κράτους είναι τόσο υγιείς όσο η θεσμική του υπόσταση. Στην πραγματικότητα, η πατρότητα του επιχειρήματος στην τρέχουσα ενσάρκωσή του ανήκει στον αρμενικής καταγωγής τούρκο καθηγητή του ΜΙΤ Ντάρον Ατζέμογλου, ο οποίος από κοινού με τον συνάδελφό του Τζέιμς Ρόμπινσον έγραψαν το 2012 το περιβόητο πλέον «Γιατί αποτυγχάνουν τα έθνη» (εκδ. Λιβάνη). Στα 48 του ο Ατζέμογλου θεωρείται ανατέλλων αστέρας της οικονομικής επιστήμης, άποψη που αντανακλάται στην απονομή του βραβείου Νέμερς το 2012: επτά από τους 11 προηγούμενους κατόχους του τιμήθηκαν στη συνέχεια με το Νομπέλ.
Τζον Γκρέι, Ο απαισιόδοξος φιλόσοφος
Στον πολιτικό άξονα ο Τζον Γκρέι είναι ένα εκκρεμές. Αριστερός τη δεκαετία του ’70, υπέρμαχος της «Νέας Δεξιάς» στη συνέχεια, ψηφοφόρος των Νέων Εργατικών μετά, κριτικός του νεοφιλελευθερισμού σήμερα. Ο 67χρονος βρετανός φιλόσοφος του LSE πιστεύει ότι ο άξονας συντηρητισμού – σοσιαλδημοκρατίας εξεμέτρησε το ζην – αλλά οι σαρωτικές επικρίσεις λογίζονται ως ειδικότητά του, έτσι κι αλλιώς. Απορρίπτει την ιδέα της ευθύγραμμης Ιστορίας για χάρη μιας κύκλιας εκδοχής της, πιστεύει στο αμετάβλητο της ανθρώπινης φύσης και ψέγει τον ουμανισμό, θεωρεί τον Διαφωτισμό πρόγονο του κομμουνισμού, του φασισμού και του παγκόσμιου δημοκρατικού καπιταλισμού. Πέρα από τις ιδιαιτερότητες της σκέψης του, ωστόσο, βλέπει με οξεία παρατηρητικότητα τα προτερήματα (και, κυρίως, τα ελαττώματα) της σκέψης των άλλων, όπως μπορεί να διαπιστώσει κανείς στις στήλες του «New Statesman», όπου και η τακτική του κριτική αρθρογραφία.
Μάλκολμ Γκλάντγουελ,
Ο πρωταθλητής του nonfiction
Το πρώτο βιβλίο του πρόσφερε μια εξήγηση για τη μείωση της εγκληματικότητας στη Νέα Υόρκη με βάση μοντέλα της επιδημιολογίας. Το δεύτερο υποστήριζε πως η συσσώρευση γνώσης και εμπειρίας μπορεί να οδηγήσει στη διατύπωση διαισθητικών κρίσεων, στον χρόνο του βλεφαρίσματος του ματιού. Το τρίτο αποτελούσε μια ανατομία των παραγόντων που συμβάλλουν στην προσωπική επιτυχία. Μεταξύ του δεύτερου («Blink. Η δύναμη της διαίσθησης», εκδ. Λιβάνη) και του τρίτου («Ανθρωποι που ξεχωρίζουν», εκδ. Κλειδάριθμος), ανάμεσα στο 2005 και το 2008, ο Μάλκολμ Γκλάντγουελ εξελίχθηκε στον διασημότερο συγγραφέα στο ευρύ πεδίο που καλύπτεται από τον όρο «nonfiction». Εκτοτε, ο 52χρονος καναδός δημοσιογράφος του «New Yorker» που αμείβεται με «μερικές δεκάδες χιλιάδες δολάρια» έκαστη για τις περισσότερες από τις 30 ομιλίες ετησίως (οι υπόλοιπες είναι δωρεάν), βρίσκεται στον αφρό της επικαιρότητας συνδυάζοντας τις προσφιλείς του ιστορίες ανθρώπινου ενδιαφέροντος με πρωτότυπα δεδομένα επιστημονικής έρευνας. Για κάποιους η μέθοδός του συνιστά ευρηματική ερμηνεία των κοινωνικών δεδομένων. Για άλλους, όπως ο Στίβεν Πίνκερ, ο ίδιος αποτελεί μια «ελάσσονα μεγαλοφυΐα που άθελά του επιδεικνύει τους κινδύνους της στατιστικής λογικής».*
Δημοσιεύθηκε στο BHmagazino την Κυριακή 21 Φεβρουαρίου 2016
guy maestri
