Μια συνέντευξη μ’ αφορμή το «νεο-οθωμανισμό
H εμφάνιση των τουρκικών ομάδων στον ελληνικό χώρο από τον 11ο μ.Χ. αιώνα, εγκαινίασε μια μακρά περίοδο συνάντησης, επικοινωνίας και ώσμωσης. Είτε ως Σελτζούκοι, είτε ως Οθωμανοί θα διαμορφώσουν τελικά τη φυσιογνωμία ολόκληρης της περιοχής μας. Το ερώτημα που αντιμετώπιζαν οι επιστήμονες ήταν το πώς ένας πληθυσμός εισβολέων που δεν ξεπέρασε τις 400.000 άτομα, κατάφερε να κυριαρχήσει σ’ ένα ελληνόφωνο κόσμο 8 εκατομμυρίων. Πώς οι «ολίγοι» Τουρκομάνοι κατάφεραν να μεταστρέψουν ένα μεγάλο πληθυσμό ελληνοφώνων, χριστιανών μαζί με τους οποίους στη συνέχεια, θα αποτελέσουν τους Οθωμανούς πολίτες της νέας αυτοκρατορίας τους.
Πώς εξηγείται το οτι οι ελληνόφωνοι χριστιανοί πληθυσμοί αλλαξοπίστησαν; οφείλεται στο ότι η νέα θρησκεία ήταν περισσότερο δελεαστική, ή στο ότι οι Σελτζούκοι έδιναν μέσα από αυτή άλλες δυνατότητες;
Ο κύριος όρος στον εξισλαμισμό δεν ήταν η πειθώ της νέας θρησκείας, αλλά η απαλλαγή των Ελλήνων από τα φορολογικά βάρη του Ισλάμ. Αποδέχονταν τους λαούς της Βίβλου, χριστιανούς και εβραίους, και δεν τους αντιμετώπιζαν όπως τους παγανιστές, τους οποίους καταδίκαζαν σε θάνατο ως ειδωλολάτρες. Τους «λαούς της Βίβλου» τους ανέχονταν, ως έχοντες κοινή θεολογική μήτρα, αλλά τους επιβάρυναν με δύο ειδικούς φόρους. Από τις αρχές του 11ου αιώνα, που οι τουρκικές ομάδες εισβάλουν στη Μικρά Ασία, οι πρώτες ελληνόφωνες ομάδες που εξισλαμίζονται είναι αυτές των κατεχόντων εδαφών, οι οποίες εξισλαμίσθηκαν για να διασώσουν τα προνόμια τους. Απ΄αυτούς θα προέλθει και νέα ελίτ των τουρκομανικών ομάδων.
Την ίδια εποχή που τα τουρκικά φύλα κάνουν την είσοδό τους στο μικρασιατικό χώρο, το Βυζάντιο από πολυεθνική, ελληνόφωνη αυτοκρατορία μετατρέπεται σε πόλη-κράτος, όπου αναπτύσσονται σημαντικές κοινωνικές και ιδεολογικές διεργασίες. Διαμορφώνεται μια πρώιμη αστική τάξη, η οποία θα γονιμοποιήσει και θα εξελίξει έως τα όριά της την ιδεολογική κληρονομιά των τριών αιώνων νέου ελληνισμού, που είχε συσσωρευτεί απ΄ την εποχή της Αυτοκρατορίας της Νίκαιας. Η νέα αυτή ιθύνουσα οικονομική τάξη θα εκφραστεί με τους Παλαιολόγους και θα ξεπεράσει την υπερεθνική, ελληνόφωνη και χριστιανική ρωμιοσύνη. Θα διαμορφώσει μια εθνική ταυτότητα, όπου δεν προέχει η θρησκευτική καθαρότητα αλλά η εθνική επιβίωση. Σε αυτήν την κοινωνικο-πολιτική βάση θα εμφανιστούν οι Ενωτικοί, που στο όνομα της ελπίδας για δυτική βοήθεια θα δεχθούν να υποταχθεί η ανατολική Εκκλησία, στον αντίπαλό της τη δυτική Εκκλησία.
Ποιος είναι ο φιλοσοφικά ιθύνων νους όλης αυτής της κίνησης πριν την Πτώση;
Η τάση των Ενωτικών είναι προϊόν των μεγάλων αλλαγών που οδήγησαν στη συρρίκνωση της Αυτοκρατορίας σε μια πόλη-κράτος. Μετά το 1204 φαίνεται ότι στη Νίκαια της Βιθυνίας και γύρω από τον Λάσκαρι θα αναπτυχθεί έντονα μια πρώίμη ελληνική εθνική ταυτότητα, σε απόλυτη συμφωνία με το ευρύτερο πλαίσιο της Ρωμιοσύνης, δηλαδή της εν πολλοίς ελληνόφωνης Ορθοδοξίας, που όριζε μια θρησκευτική ταυτότητα. Ο Απόστολος Βακαλόπουλος θεωρεί ότι στη Νίκαια «Έντονη είναι η ελληνολατρεία και η εθνική ελληνική συνείδησή τους που βαθμιαία ταυτίζεται με την Ορθοδοξία». Φαίνεται ότι στη Νίκαια διαμορφώθηκε μια κυρίαρχη ιδεολογική αντίληψη που βασιζόταν στην κλασική ελληνική γραμματεία -η οποία ούτως ή άλλως συνέχιζε να αποτελεί τη βάση της λόγιας βυζαντινής εκπαίδευσης- καθώς και στην προϋπάρχουσα παραδοχή σε κύκλους εκκλησιαστικών διανοουμένων περί της συνέχειας των Ελλήνων, ως πληθυσμιακής οντότητας και όχι ως θρησκευτικού παγανιστικού ρεύματος,
Αυτές οι εξελίξεις ήταν η αιτία, ώστε να αποκαλέσουν οι Σελτζούκοι την Αυτοκρατορία της Νίκαιας “VilayetiYiounani”, δηλαδή «Επικράτεια των Ελλήνων», ήτοι «Ελλάδα». Σε μια απάντηση προς τον Πάπα Γρηγόριο, ο Ιωάννης Βατάτζης, αυτοκρατορας της Νίκαιας, αναπτύσσει με τον πλέον επίσημο τρόπο ότι ο Μέγας Κωσταντίνος κληροδότησε στο «γένος των Ελλήνων» τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία. Ο Βατάτζης χρησιμοποιεί τον όρο «γένος» στη θέση του σύγχρονου όρου «έθνος» και όχι αναπαριστώντας μια θρησκευτική ομάδα: «Γράφεις στο γράμμα σου ότι στο δικό μας γένος των Ελλήνων η σοφία βασιλεύει… Αλλά πώς συμβαίνει να αγνοείς ότι μαζί με τη βασιλεύουσα Πόλη και η βασιλεία σ’ αυτόν τον κόσμο κληροδοτήθηκε στο δικό μς γένος από το Μέγα Κωνσταντίνο. Υπάρχει μήπως κανείς που αγνοεί ότι η κληρονομιά της δικής του διαδοχής πέρασε στο δικό μας γένος και εμείς είμαστε οι κληρονόμοι και διάδοχοί του;…»
Η εμφάνιση του νέου ελληνισμού στη Νίκαια θα συνδυαστεί με ιδεολογικά και πολιτικά αντιλατινικά και ανθενωτικά συναισθήματα. Μια κορυφαία μορφή του ρεύματος αυτού θα είναι ο Πλήθων Γεμιστός. Όμως, οι κοινωνικές και πολιτικές αλλαγές στην Κωνσταντινούπολη κατά τον 15ο αιώνα, θα οδηγήσουν το ρεύμα αυτό σε μια προσπάθεια πολιτικής σωτηρίας με την υποταγή στην παπική δικαιοδοσία. Θα συγκροτηθεί έτσι το ρεύμα των Ενωτικών, που θα εκφράσει αυτήν ακριβώς την πολιτική αναγκαιότητα και θα προσπαθήσει να νομιμοποιηθεί ιδεολογικά. Η κίνηση αυτή θα προκαλέσει την αντισυσπείρωση των αντιπάλων του Ανθενωτικού ρεύματος. Ο Μέγας Δούκας Λουκάς Νοταράς θα εκφράσει το ρεύμα αυτό με τον πλέον έντονο τρόπο, δηλωνοντας ότι προτιμά την «τουρκική» κυριαρχία από τη λατινική. Οι Ανθενωτικοί θεωρούσαν ότι είχαν μια απόλυτη θρησκευτική συνείδηση και πως μεγαλύτερη απειλή για την καθαρότητα του ήθους, που είχαν κληρονομήσει, ήταν η δυτική Εκκλησία παρά το Ισλάμ, το οποίο σεβόταν τους κατακτημένους λαούς και δεν τους αφομοίωνε. Από τους εκκλησιαστικούς άνδρες που ανήκαν στο Ανθενωτικό ρεύμα ήταν και ο Γεννάδιος Σχολάριος, ένας άνθρωπος με βαθύτατη κλασική παιδεία, ο οποίος στη συνέχεια θα προσπαθήσει να κωδικοποιήσει κανονιστικά την αντίθεσή του προς τους Ενωτικούς και τον Πλήθωνα Γεμιστό.
Μετά την Άλωση, το Ανθενωτικό ρεύμα θα υποστηριχθεί από τον Μωάμεθ και θα περιβληθεί με πλήθος δικαιωμάτων. Ο Γεννάδιος Σχολάριος θα οριστεί νέος Οικουμενικός Πατριάρχης από τον Μωάμεθ Β’ τον Πορθητή.
Ποιο ήταν, όμως, εκείνη την εποχή το Ισλάμ; Ποιοι ήταν οι Οθωμανοί;
Μεγάλο μέρος της κοινωνικής βάσης των Οθωμανών προέρχονταν από εξισλαμισμένους χριστιανούς, Έλληνες, Αρμένιους, Σλάβους κ.ά. Χαρακτηριστικό είναι το στιγμιότυπο που μας μεταφέρει ο Σφρατζής λίγο πριν την τελική επίθεση προς την Κωνσταντινούπολη: Ο Μωάμεθ, καλεί τα στρατεύματα του να επιτεθούν στην Πόλη και απευθύνει προς αυτά τον τελικό λόγο. Τους στρατιώτες του αποκαλεί «νεϋληδες», δηλαδή «προσφάτως ελθόντες» νεοπροσύλητους στο ισλάμ. Ίσως αυτή ο προσαγόρευση να παριστά με τον καλύτερο τρόπο τις κοσμογονικές αλλαγές που συνέβησαν στην καρδιά του τότε ελληνικού κόσμου, τη Μικρά Ασία, κατά τη διαδικασία εμπέδωσης της ισλαμικής κυριαρχίας, που κράτησε 4 ολόκληρους αιώνες. Από την ομάδα των ελληνοφώνων νεοπροσύλητων προερχόταν και ο στρατηγός Ζαγανός πασά, ο οποίος θα προτρέψει τον Μωάμεθ να αρχίσει τη πολιορκία της Πόλης, σε αντίθεση με τις συμβουλές του πρωθυπουργού του.
Στον Πόντο, την τελευταία ελληνική αυτοκρατορία που υποτάσσεται στους Οθωμανούς, η Τραπεζούντα πολιορκείται από τα οθωμανικά στρατεύματα. Μια πόλη, που δύσκολα μπορούσε να πέσει, παραδίδεται παρασκηνιακά. Ο μυστικοσύμβουλος του Αυτοκράτορα Γεώργιος Αμιρούτζης, ένας εξαιρετικός Έλληνας διανοούμενος του Μεσαίωνα, πείθει τον Δαυίδ Κομνηνό να παραδώσει την πόλη, ενάντια στη θέληση του λαού του. Ο Αμιρούτζης βρισκόταν από καιρό σε μυστικές διαπραγματεύσεις με τον στρατηγό του Μωάμεθ, τον Μαχμούτ, ο οποίος ήταν επί κεφαλής των πολιορκητικών δυνάμεων. Το ενδιαφέρον στην όλη υπόθεση είναι ότι ο Μαχμούτ και ο Αμοιρούτζης ήταν πρώτα ξαδέλφια. Ο Μαχμούτ ήταν Έλληνας που αλλαξοπίστησε.
Έχει ενδιαφέρον ένα απόσπασμα από ένα περιηγητικό κείμενο του Γάλλου Andre Guillet, που δημοσιεύτηκε στο Παρίσι το 1675 υπό τον τίτλο «Athenes ancienne ey nouvelle et l’estat present de l’empire des Turcs». Διαβάζουμε την τοποθέτηση ενός εκκλησιατικού διανοούμενου που οι περιηγητές συνάντησαν στην οθωμανική Αθήνα:
«Όσο για μας ευκαιρία περιμένουμε για να αποτινάξουμε τον ζυγό της οθωμανικής κυριαρχίας. Γιατί η αρχαία ανδρεία του έθνους μας δεν χάθηκε. Έλληνες δεν ήταν οι γενίτσαροι που ως τώρα κατανικούσαν τους στρατούς σας και κυρίευαν τις επαρχίες σας; Γνωρίζετε καλά ότι τα οθωμανικά τάγματα αποτελούνται από τα ελληνόπουλα του παιδομαζώματος. Μπορεί αυτοί οι γενίτσαροι να έχουν τούρκικο όνομα αλλά η καταγωγή τους είναι ελληνική.»
Βέβαια εκείνη την εποχή δεν υπήρχε κανένα στοιχείο εθνικής συνείδησης όπως την εννοούμε σήμερα. Εάν εξαιρέσουμε τους λίγους λόγιους, η πλειονότητα του πληθυσμού διακατέχονταν αποκλεισικά και μόνο από τη θρησκευτική ταυτότητα. Οι χριστιανοί, ανεξαρτήτως εθνοπολιτισμικής καταγωγής, ήταν Ρωμαίοι-Ρωμιοί ραγιάδες και οι επίσης ανεξαρτήτως καταγωγής Οθωμανοί κυρίαρχοι μουσουλμάνοι.
Κατέβαλαν οι μουσουλμάνοι προσπάθειες για προσηλυτισμό των Ελλήνων;
Η επικράτηση των μουσουλμάνων στο χώρο της οθωμανικής αυτοκρατορίας, διαμορφώνει εντελώς νέες συνθήκες. Η προσηλυτιστική δράση των μουσουλμάνων ιεραποστόλων ευνοήθηκε σ’ ένα κάποιο βαθμό από την εξουσία, ώστε να αυξηθεί η κοινωνική βάση των νέων κυρίαρχων. Το Κοράνι και η νομοθεσία που βασίζεται πάνω σ αυτό εισάγει ένα νέο διαχωρισμό των εθνών: οι πιστοί και οι άπιστοι. Όσοι εξισλαμίζονται εντάσσονται αυτόματα στο κυρίαρχο έθνος. Αυτός είναι ένας βασικός λόγος για να αρχίσουν να αναπτύσσονται τάσεις ιδεολογικής μεταστροφής, τάσεις αποδοχής της νέας κυρίαρχης ιδεολογίας του Ισλάμ. Όμως σε γενικές γραμμές, η κεντρική εξουσία της Αυτοκρατορίας ποτέ δεν ευνόησε τους μαζικούς εξισλαμισμούς, καθώς η φορολογική επιβάρυνση των αλλόθρησκων αποτελούσε το μεγαλύτερο έσοδο της. Τα φαινόμενα βίας κατά των χριστιανών ήταν από αυθαιρεσίες των εκάστοτε τοπαρχών.
Από τον 14ο αιώνα συναντιούνται Έλληνες στους χώρους της νέας θρησκείας. Ο περιηγητής Ιμπντί Μπατούτα γράφει ότι συνάντησε στον ποταμό Κούμα κοντά στην πόλη Ματζάρ, το αναχωρητήριο του μουσουλμανικού τάγματος Αχμεδιέ στο οποίο όπως γράφει «διεβίουν σε κοινή ζωή Δερβίσες, Αραβες, Πέρσες, Τούρκοι και Ελληνες».
Ο εξισλαμισμός μέρους των Ελλήνων άνοιξε τη δίοδο για να εισχωρήσουν στον ισλαμικό χώρο οι ελληνικές φιλοσοφικές δοξασίες. Οι σοφιστικές απόψεις για παράδειγμα εκφράζονται με τους «σούφι», το θρησκευτικό τάγμα των δερβίσηδων. Ο δημιουργός του ,Τζελαλεδίν Ρουμί ,χρησιμοποιούσε σε ποίηματά του ελληνικές λέξεις για να εκφράσει ιδέες και συναισθήματα. Δημιούργησε τον «τεκέ του Πλάτωνα» στο χριστιανικό μοναστήρι του Αγίου Χαρίτωνα, που κατέλαβε και μετέτρεψε σε έδρα των δραστηριοτήτων του. Τα μελωδικά κείμενα των δερβίσηδων αποτελούσαν προσαρμογή των βυζαντινών μελωδιών στις νέες ανάγκες.Οι μουσουλμάνοι ιεραπόστολοι χρησιμοποιούσαν κάθε μέσο για να διευρύνουν την επιρροή τους στους χριστιανούς και να ενισχύσουν τις τάσεις εξισλαμισμού. Τέτοιο ακριβώς τεχνικό μέσο υπήρξαν και οι τελετουργίες των δερβίσιδων του Τζελαλεντίν Ρουμί. Ο Ρουμί στόχευε να δημιουργήσει ένα «ευχάριστο» θρησκευτικό δόγμα για να προσελκύσει τους Έλληνες, τους οποίους απωθούσε η άχρωμη ισλαμική τελετουργία. Ένας Τούρκος συγγραφέας γράφει: «οι Ρωμιοί ήταν ανυποψίαστοι από το θείο έρωτα και από τη μύχια ηδονή (σ.τ.σ. του ισλάμ). Ο Μεβλανά, όταν διαπίστωσε πως δεν κατευθύνονταν προς τον ορθό δρόμο στερούμενοι τα θεία μυστικά, επέλεξε την ποίηση και την όρχηση, με τη δικαιολογία ότι οι Ρωμιοί είναι επιρρεπείς στις ευχαριστήσεις και αρέσκονται στα γλυκόλογα. Για παράδειγμα, όταν αρρωστήσει ένα παιδί και δεν δέχεται το φάρμακο που του δίνει ο γιατρός, αλλά ζητεί γλυκό, ο καλός γιατρός βάζει το φάρμακο στο γλυκό και έτσι του το δίνει…».
Ο εξισλαμισμός πλήθους Ελλήνων στη Μικρά Ασία προκλήθηκε επιπλέον από την εγκατάλειψη του ποίμνιου από τους θρησκευτικούς του ηγέτες, οι οποίοι κατέφευγαν στην Κωνσταντινούπολη. Η εκκλησιαστική περιουσία στις κατακτημένες περιοχές, που περιερχόταν στα μουσουλμανικά ιδρύματα, χρησιμοποιούνταν για τη χρηματοδότηση της κοινωνικής πολιτικής και της φιλανθρωπίας με αποτέλεσμα την αύξηση της μουσουλμανικής επιρροής. Επίσης, μεγάλο μέρος της γαιοπροσόδου των χριστιανικών χωριών χρησιμοποιούνταν για την ενίσχυση του προσηλυτισμού.
Υπάρχει από τότε, σε επίπεδο θρησκευτικό, μια όσμωση;
Υπάρχει, ιδιαίτερα όσο το ζήτημα παρέμενε ανοιχτό. Όταν ολοκληρώνεται η οθωμανική κυριαρχία, τελειώνουν οι αναζητήσεις και τελειώνουν οριστικά όταν εισβάλει από τις αραβικές περιοχές ο ισλαμικός ορθολογισμός και ριζοσπαστισμός. Πλέον, η Οθωμανική αυτοκρατορία γίνεται μια αυστηρή, ισλαμική αυτοκρατορία. Η εποχή των σημαντικών συζητήσεων τοποθετείται από τον 14ο με τέλη του 15ου αιώνα. Δεν είναι δυνατόν όλοι αυτοί η πληθυσμοί να έχασαν την πρότερη γνώση. Εξάλλου και η παράδοση μας αναφέρει ότι οι εξισλαμισμένοι πληθυσμοί εθελοντικά πέρασαν στο Ισλάμ, στη βάση της απαλλαγής των οικονομικών βαρών και τη δυνατότητα μιας καλής κοινωνικής πορείας. Βία υπήρξε μόνο στην περίπτωση του παιδομαζώματος.
Οι Οθωμανοί, αυτό-ορίζονταν ως μουσουλμάνοι. Το «Τούρκος» για τους μουσουλμάνους ήταν απαξιωτικό. Από το 12ο αιώνα που εμφανίζονται οι δερβίσηδες, «Τούρκος» σημαίνει κάτι το απεχθές, βάρβαρο. Ο Τζελαλεντίν Ρουμί, ο σημαντικός Πέρσης ποιητής και Σούφι, αναφέρει: «ο Θεός έπλασε τους Ρωμιούς και τους Τούρκους. Τους Ρωμιούς για να δημιουργούν και τους Τούρκους για να καταστρέφουν». Οι χριστιανοί ορίζουν τους μουσουλμάνους ως «Τούρκους» με τη θρησκευτική έννοια. Όπως «Ρωμιός» σήμαινε χριστιανός, το «Τούρκος» δεν είχε καμιά εθνική σημασία. Ο όρος εθνικοποιείται με την εμφάνιση του τουρκικού εθνικισμού τέλη του 19ου αιώνα και το τουρκικό κράτος θα στηθεί πάνω στην απαξιωτική αυτήν έννοια. Μετά την Άλωση, οι διανοούμενοι θα μετοικήσουν στη Δύση, τροφοδοτώντας τη διαδικασία της Αναγέννησης.
Τελικά, από ότι φαίνεται, αυτή η επικοινωνία ανάμεσα σε Έλληνες και Τούρκους έχει βαθιές ρίζες στους αιώνες γιατί, θα το έλεγα πολύ απλά, μιλάει το ίδιο αίμα.
Θα έλεγα ότι η έννοια του αίματος είναι μια μεταγενέστερη εφεύρεση του ρομαντισμού. Στην περίπτωση της Ανατολής, «ελληνικής» ή «τουρκικής», τον κύριο λόγο έχουν τα θρησκευτικά χαρακτηριστικά. Οι ταυτότητες είναι κυρίως θρησκευτικές. Όταν η περιοχή μπαίνει στην εποχή των εθνικών αφυπνίσεων, οι νέες εθνικές ταυτότητες εδράζονται στις παλιές θρησκευτικές.
Όσον αφορά τους Οθωμανούς, μέχρι τα τέλη του 15ου αιώνα, η ελληνοφωνία, όπως και η επίδραση της ρωμιοσύνης ήταν εντονότατη. Η πλειονότητα της ηγετικής τους ομάδας προέρχεται από αλλαξοπιστήσαντες χριστιανούς δεύτερης και τρίτης γενιάς. Το παλάτι του Σουλτάνου ήταν ελληνόφωνο μέχρι το 16ο αιώνα. Ήδη διαμορφώνεται μια αντίληψη συγκρητισμού, δηλαδή να βρεθούν τα κοινά στοιχεία των δύο αυτών θρησκειών. Υπάρχουν κείμενα του Γεωργίου Τραπεζούντιου, σημαντικού διανοούμενου της εποχής, ο οποίος συμμετέχει σε έναν πρώιμο ισλαμο-χριστιανικό διάλογο και προβληματισμό. Τα κείμενα αυτά τα αποστέλλει στον Μωάμεθ, προτείνοντας τη δημιουργία μιας νέας θρησκείας, με στοιχεία των δύο παλαιοτέρων θρησκειών.
Όμως η διαδικασία αυτή θα λάβει τέλος τη στιγμή που οι Οθωμανοί καταλαμβάνουν τις αραβικές περιοχές και έρχονται σε επαφή με το σκληρό θρησκευτικό πυρήνα του ισλάμ.
Πάντως, όσοι Έλληνες εξισλαμίστηκαν, ενσωματώθηκαν στο κοινωνικό μόρφωμα που στην εποχή του εθνικισμού ονομάστηκε «τουρκικό έθνος» αποκτώντας μια πλαστή τουρκική εθνική ταυτότητα, όπως και οι υπόλοιπες μουσουλμανικές εθνότητες. Οι ιστορικές συνθήκες δεν επέτρεψαν στο μέρος αυτό των Ελλήνων -το οποίο είχε εμφανιστεί σε κάθε μέρος του ελληνικού κόσμου- να εκφραστεί πολιτικά. Το μέγεθός του δεν ήταν ευκαταφρόνητο. Για παράδειγμα, η πλειονότητα των Ελλήνων του μικρασιατικού υψιπέδου είχε εξισλαμιστεί, στην Κρήτη κατά το πρώτο τέταρτο του 19ου αιώνα οι χριστιανοί ήταν λίγο, μόνο, περισσότεροι από τους μουσουλμάνους, ενώ στον Πόντο, πριν τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, με βάση τους υπολογισμούς του Πατριαρχείου οι μουσουλμάνοι και κρυπτοχριστιανοί Έλληνες ανέρχονταν στο ένα τρίτο του αριθμού των χριστιανών Ελλήνων. Στην Κύπρο, οι εξισλαμισμένοι πρέπει να ανέρχονταν επίσης στο ένα τέταρτο του ορθόδοξου πληθυσμού κ.λπ. Σήμερα, στη σύγχρονη τουρκική κοινωνία, παραμένουν ακόμα ορατές ελληνόφωνες μουσουλμανικές ομάδες που έχουν ως αναφορά την Κρήτη, τον Πόντο, την ελληνική Μακεδονία την Ήπειρο και την Κύπρο.
Άρα, το θέμα ελληνοτουρκικής συνεργασίας κατά την οθωμανική εποχή, την τουρκοκρατία όπως επικράτησε να την λέμε, δεν υπάρχει.
Κατ’ αρχάς, κατά την οθωμανική περίοδο δεν φαίνεται να υπάρχουν Τούρκοι, με την έννοια της εθνικής συνείδησης. Υπάρχουν τουρκόφωνοι πληθυσμοί, μουσουλμανικοί και χριστιανικοί, όπως και ελληνόφωνοι ή αλβανόφωνοι ή σλαβόφωνοι επίσης μουσουλμανικοί και χριστιανικοί. Είναι σημαντικό να κατανοήσουμε ότι η κατάκτηση και ο εξισλαμισμός της Μικράς Ασίας, της καρδιάς του τότε ελληνισμού, έγινε με ιδιαιτέρως οδυνηρό τρόπο.
Στις αρχές του 14ου αιώνα, μετά την ολοκλήρωση της κατάκτησης της δυτικής Μικράς Ασίας φαίνεται ότι υπήρχαν ακόμα πολλοί Έλληνες. Ο Άραβας περιηγητής Ιμπν Μπατούτα γράφει για την περιοχή: «Ονομάζεται Ρουμ γιατί ήταν δική τους χώρα στο παρελθόν, και από κει προέρχεται το αρχαίο Ρουμ και οι Γιουνάνις (δηλ. οι Έλληνες). Αργότερα κατακτήθηκε από τους μουσουλμάνους, αλλά πάρα πολλοί χριστιανοί εξακολουθούν να ζουν υπό την προστασία των Τουρκομάνων μωαμεθανών». Ενδιαφέρον έχει ότι οι Σελτζούκοι ποτέ δεν ονόμασαν το κράτος «Τουρκία» αλλά, αντιθέτως, Diyar-I Rum, δηλαδή «Τόπο των Ρωμιών», ενώ τη μεγαλύτερη διοικητική περιφέρεια του κράτους τους που είχε πρωτεύουσα το Ικόνιο, ανατολικά, έφτανε μέχρι την Άγκυρα και τη Καισάρεια και δυτικά ως το Δορύλαιο, vilayet-I Yunani, δηλαδή «Ελλάδα».
Για αυτή την τρομακτική αλλαγή στο πολιτικό και πολιτιστικό τοπίο της Μικράς Ασίας, ο Αλέξιος Μακρεμβολίτης γράφει: «Δεν δοθήκαμε στους γιούς και στις κόρες της Άγαρ σαν πρόβατα για σφαγή; Δεν εισέβαλαν και κατέστρεψαν ολόκληρη τη χώρα μας; Δεν κατοικούν στις περίφημες και ένδοξες πόλεις μας, δεν μεταχειρίζονται σαν δούλους τους κατοίκους που στο παρελθόν ήταν εξευγενισμένοι και ευτυχισμένοι; Δεν σκορπιστήκαμε σ’ όλο τον κόσμο ως αιχμάλωτοι; Μετά από αναρίθμητες σφαγές, δεν είναι η γη σπαρμένη με τα οστά μας; Δεν έριξαν τα σώματά μας στα όρνεα του ουρανού και στα θηρία της γης για να τα φάνε; Δεν πάει πολύς καιρός που όσοι επιβίωσαν έπεσαν σε σύγχυση και απόγνωση και καταστράφηκαν. Δεν είναι για όλους αυτούς τους λόγους που καταστράφηκαν και ερημώθηκαν από τους κατοίκους τους οι πόλεις μας και η ύπαιθρος;».
Για τη σχέση των Τούρκων με την Οθωμανική Αυτοκρατορία αποκαλυπτικές είναι οι θέσεις του ίδιου του τουρκικού εθνικισμού. Σύμφωνα με τις βασικές αρχές του, ο οθωμανικός πολιτισμός έπρεπε να εξοβελιστεί και στη θέση του να αναπτυχθεί ένας καινούργιος αμιγώς τουρκικός, που θα συνέδεε την κεντροασιατική καταγωγή με την ευρωπαϊκή προοπτική. Αυτή η θέση αναπτύχθηκε υποδειγματικά από τον Ziya Giokalp (1876-1924), που θεωρείται ο πατέρας του τουρκικού εθνικισμού. Για τους Τούρκους εθνικιστές, οι «Αρχές του Τουρκισμού», του Ζιγιά Γκιοκάλπ, είναι ό,τι το «Κομμουνιστικό Μανιφέστο» για τους κομμουνιστές. Ο Γκιοκάλπ, λοιπόν, θεωρεί ότι ο οθωμανικός πολιτισμός είναι βαθύτατα επηρεασμένος και αποτελεί συνέχεια του «ρωμαίικου». Και ακριβώς γι’ αυτό τον λόγο θα έπρεπε να εγκαταλειφθεί και να καταστραφεί. Έτσι, το πρώτο θύμα του τουρκικού εθνικισμού όταν κατέλαβε την εξουσία με τη Μικρασιατική μας Καταστροφή, ήταν η οθωμανική γλώσσα και η εισαγωγή του λατινικού αλφάβητου. Με τον τρόπο αυτό, ο μουσουλμανικός κόσμος της Ανατολής αποκόπηκε οριστικά από την εξαιρετικά πλούσια οθωμανική και ισλαμική γραμματεία.
Πότε και πώς εμφανίζονται οι επαναστατικές τάσεις στους υπόδουλους Έλληνες
Η Οθωμανική Αυτοκρατορία υπήρξε ένα σκληρό απολυταρχικό κράτος ανατολικού δεσποτισμού, το οποίο οργάνωσε τη δομή του έτσι ώστε να έχει το μέγιστο δυνατό όφελος με το μικρότερο δυνατό κόστος. Αυτό το στόχο εξυπηρετούσε το σύστημα των μιλέτ. Η σκληρότητα των δυναστών, η υπεροψία των μουσουλμάνων, η οικονομική καταδυνάστευση δημιουργούσαν συνθήκες εξεγέρσεων και επαναστάσεων καθ’ όλη τη διάρκεια την οθωμανικής κυριαρχίας. Από την Κρήτη και την Κύπρο, έως των Πόντο και την Πελοπόννησο θα παρατηρούμε το φαινόμενο των αυθόρμητων εξεγέρσεων των απόκληρων. Με κάθε καταστολή εξέγερσης θα υπάρχει νέο σημαντικό κύμα προσχώρησης στο ισλάμ.
Παράλληλα, από την αρχή της οθωμανικής κατάκτησης είχε δημιουργηθεί κύμα φυγής προς τη Δύση και τη Ρωσία, όπου δημιουργήθηκαν σημαντικές ελληνικές παροικίες, από την Άλωση της Πόλης και εντεύθεν. Οι παροικίες αυτές, όπου κατοικούσε η ελληνική διανόηση αλλά και η νεαρή ελληνική επιχειρηματική τάξη, υπήρξαν οι χώροι όπου οι νέες ιδέες του ευρωπαϊκού διαφωτισμού οδήγησαν στη διατύπωση του αιτήματος για αποτίναξη της οθωμανικής κυριαρχίας. Η τάση αυτή πήρε στις αρχές του 19ου αιώνα, τη μορφή ενός μεγάλου επαναστατικού κινήματος του συνόλου των Ελλήνων, με αποτέλεσμα κατέληξε στη δημιουργία ενός μικρού κράτους στο Νότο της βαλκανικής χερσονήσου, το οποίο περιλάμβανε τα πλέον απομακρυσμένα και υποβαθμισμένα εδάφη του ελληνικού κόσμου.
Όμως για να μπορέσει αυτή η κατάσταση να λάβει επανασταστικά χαρακτηριστικά θα πρέπει να έρθει η εποχή του διαφωτισμού, όταν πλέον τα αστικά στρώματα θα διεκδικήσουν την εξουσία από τις παλιές «ελέω θεού» ορισμένες μοναρχίες και ο ουμανισμός ως πολιτικό ρεύμα θα εκφραστεί μέσα από την ιδέα της εθνικής κυριαρχίας. Σ’ αυτήν ακριβώς την εποχή και ως απόηχος της μεγάλης Γαλλικής Επανάστασης θα δούμε να παίρνει πλέον μια σύγχρονη πολιτική μορφή η γνώση και η πίστη του «Έλληνες εσμέν» που διατηρήθηκε τόσο σε λόγιους κύκλους της διασποράς, όσο και σε εκκλησιαστικούς κύκλους. Ο Ρήγας Φερραίος και η Φιλική Εταιρεία θα αποτελέσουν τους βασικούς κρίκους αυτής της νέας ιστορικής διαδικασίας.
Υπήρξαν όμως και σφοδρές αντιδράσεις στα νέα επαναστατικά ρεύματα.
Έχουμε συνηθίσει να θεωρούμε ότι κατά την οθωμανική εποχή υπήρξε μια απόλυτη ρήξη και διαφοροποίηση μεταξύ Ελλήνων και Τούρκων ή μεταξύ χριστιανών και μουσουλμάνων. Όμως δεν είναι έτσι η πραγματικότητα. Η Οθωμανική Αυτοκρατορία υπήρξε μια πραγματικότητα 4 αιώνων
Κυριαρχίας επί του παλιού ελληνικού κόσμου. Αναπτύχθηκαν ποικίλες σχέσεις και σε πολλά επίπεδα. Παράλληλα ούτε οι Έλληνες αποτελούσαν μια ενιαία ομάδα. Οι εθνικοτοπικές καΙ οι ταξικές διαφορές ήταν εντονότατες.
Οι χριστιανοί Έλληνες για αιώνες συνέδεσαν την ύπαρξη τους με το Πατριαρχείο. Το Πατριαρχείο και ο κλήρος υπήρξαν θεσμοί που διατήρησαν οι Οθωμανοί για πολλούς λόγους. Μέσω της κοινοτικής συγκρότησης του μιλέτ των ορθοδόξων χριστιανών –και κατά συνέπεια της γκετοποίησης και της πολιτικής περιθωριοποίησης των «γκιαούρηδων»- να μπορεί να λειτουργεί αποτελεσματικότερα το φορολογικό σύστημα, όπως και η δυνατότητα ελέγχου των συμπεριφορών. Υπήρχε παράλληλα και το σύστημα των δημογεροντειών. Στον Πόντο, για παράδειγμα, οι ελληνικές κοινότητες διοικούνταν από το συμβούλιο των δημογερόντων. Πρόεδρος της δημογεροντίας ήταν ο εκάστοτε μητροπολίτης Τραπεζούντας, ο οποίος και αντιμετωπίζονταν από τις τουρκικές αρχές ως υπεύθυνος για ότι συνέβαινε στο εσωτερικό των ελληνικών κοινοτήτων.
Σημαντικό γεγονός υπήρξε η ελληνική κυριαρχία επί των άλλων ορθοδόξων, μέσω της υποχρεωτικής τους ένταξης στο μιλέτ των Ρωμιών. Η μικρή ομάδα των Φαναριωτών, κατάφερε να γίνει απαραίτητη στην οθωμανική διοίκηση και να χρησιμοποιηθεί ανάλογα. Κορυφαία στιγμή του ρόλου της ήταν η ανάληψη της διοίκησης των παραδουνάβιων ηγεμονιών. Ο λαός, όμως υπέφερε από την αυθαιρεσία της μουσουλμανικής διοίκησης και την αβάστακτη φορολογία.
Όταν λοιπόν εμφανίζονται τα νέα ιδεολογικά ρεύματα των εμπόρων, που δεν χαίρουν και ιδιαίτερης από τις αριστοκρατικές κάστες, είναι φυσικό να συναντήσουν αντιδράσεις. Ίσως το αφύσικο θα ήταν να γίνουν εύκολα αποδεκτές από ένα ολόκληρο σύστημα σύνθετων και διαφορετικών ομάδων και συμφερόντων.
Με μια έννοια θα ξαναδούμε να εμφανίζεται στις αρχές του 19ου αιώνα η ίδια διχογνωμία που εμφανίστηκε στους κόλπους της Ρωμιοσύνης πριν την Άλωση. Μόνο που τώρα το ιστορικό πλαίσιο ευνοούσε την εθνική εκδοχή.
Άρα το νήμα της ιδέας της συνομοσπονδίας Ελλήνων και Τούρκων χάνεται τελείως κατά τη διάρκεια των τεσσάρων αιώνων και εμφανίζεται πάλι μετά την ίδρυση του ελληνικού κράτους. Το 1870 το δόγμα του νέο-οθωμανισμού ταυτιζόταν με την ακεραιότητα της οθωμανικής αυτοκρατορίας.
Η ιδέα της συνομοσπονδίας δεν είχε καμιά σημασία την περίοδο της οθωμανικής κυριαρχίας γιατί υπήρχαν ξεκάθαροι ρόλοι των κυρίαρχων και των κυριαρχούμενων μέσα σ’ ένα ενιαίο κράτος, την Οθωμανική Αυτοκρατορία. Οι προνεωτερικές απόψεις που επικρατούσαν σ’ ένα μέρος των Ελλήνων ήταν φυσικό να συνδέονται με την υποστήριξη του παλιού κράτους, όπου οι ρόλοι ήταν δεδομένοι και ξεκάθαροι και οι πληθυσμοί δεν κινδύνευαν από ανατροπές, πολέμους και επαναστάσεις.
Ιδέες περί ισότιμης συνύπαρξης, είτε εντός του ιδίου κράτους είτε μέσα από ένα συνεταιρισμό κρατών θα αρχίσουν να γεννιούνται μέσα στο 19ο αιώνα, όταν μετά το Χατί Σερίφ (1839) και την έναρξη του Τανζιμάτ (δηλαδή της οθωμανικής περεστρόικα) θα αρχίσει να πνέει ο άνεμος των μεταρρυθμίσεων και της αναβάθμισης των αστικών στρωμάτων. Τότε θα εμφανιστούν σε μεγάλη έκταση οι τεκτονικές στοές που θα συσπειρώσουν τις ελίτ όλων των εθνοτήτων, καθώς και θα αρχίσει η οικονομική ανάπτυξη των χριστιανών. Οι χριστιανοί για το Ισλάμ ήταν πολίτες δεύτερης κατηγορίας, έως το 1856, όταν με το Χάτι Χουμαγιούν (1856) δημιουργήθηκε ένα προστατευτικό πλαίσιο που εξασφάλιζε ίσα δικαιώματα, ισοπολιτεία και ισονομία.
Οι Έλληνες αναπτύσσονται ραγδαία μέχρι το 1910, πριν τους βαλκανικούς πολέμους. Οι Έλληνες θα μετατραπούν στην κυρίαρχη οικονομική δύναμη στην οθωμανική αυτοκρατορία. Το οικονομικό κενό και οι νέες προκλήσεις θα καλυφθούν από Έλληνες, Αρμένιους και Εβραίους, οι οποίοι θα αποτελέσουν τη νέα οθωμανική αστική τάξη. Αυτή ήταν η σημαντικότερη αλλαγή συνθηκών που έγινε στην περιοχή, μεγαλύτερη και από την Παλιγγενεσία του 1821. Όσο κι αν φαίνεται παράδοξο, οι πάλαι ποτέ απόκληροι ραγιάδες θα μετατραπούν στην οθωμανική αστική τάξη. Οπότε ο οθωμανισμός, η ιδεολογία δηλαδή που αντικαθιστούσε την παλιά ισλαμική υπεροψία και πρότασσε την ιδιότητα του οθωμανού πολίτη βρήκε ευρεία απήχηση στους χριστιανικούς πληθυσμούς, ελληνικούς, αρμενικούς και ασσυροχαλδαϊκούς.
Γιατί έκαναν οι Οθωμανοί το Τανζιμάτ. Μήπως για να μη χαθούν άλλα εδάφη και το αρχικό κρατικό μόρφωμα διαλυθεί;
Οι Οθωμανοί θεώρησαν ότι κάνοντας τις μεταρρυθμίσεις θα αποτρέψουν τις παρεμβάσεις των δυτικών στα εσωτερικά της Αυτοκρατορίας, με το πρόσχημα της καταπίεσης των χριστιανών αδελφών. Έτσι, αναπτύσσεται μια ελληνική, αστική τάξη, δυναμικότατη, ανεξάρτητη από το κράτος, που θυμίζει τις σύγχρονες, αστικές, εκσυγχρονιστικές τάξεις. Σε αυτήν την κοινωνική βάση θα ευνοηθούν οι απόψεις περί ελληνο-οθωμανισμού.
Είναι, ωστόσο, αντιφατικό το γεγονός ότι ενώ υπάρχει ήδη ένα ελληνικό κράτος, έστω μικρό, εμφανίζονται φωνές που λένε να τα ξαναβρούμε με τους Τούρκους και να γίνουμε ένα.
Το νεαρό ελληνικό κράτος προσπαθεί να γίνει δυτικού τύπου, αλλά δεν διαθέτει αστούς. Διαμορφώνεται μια γραφειοκρατική τάξη, ταυτισμένη με το κράτος, η οποία αποκτά την ιδεολογία της Μεγάλης Ιδέας, καθώς μεγάλο μέρος της προέρχεται από τις αλύτρωτες περιοχές. Το αίτημα να απελευθερωθεί όλος ο ελληνισμός στη βάση των αρχών του νεοελληνικού διαφωτισμού, του πρώιμου ελληνικού εθνικισμού, είναι πολύ ζωντανό.
Στην οθωμανική αυτοκρατορία όμως, που βρίσκεται ο κύριος όγκος των Ελλήνων, οι διαδικασίες είναι ασύμβατες με αυτές στην Ελλάδα. Ενώ στην Ελλάδα αναπτύσσεται η κρατική, αστική τάξη, στην οθωμανική αυτοκρατορία αναπτύσσεται η ιδιωτική, καπιταλιστική, αστική τάξη που δεν έχει κανένα λόγο να διαρρήξει τις σχέσεις με το οθωμανικό πλαίσιο.
Άρα αυτή η ιδέα εμφανίζεται στην οθωμανική αυτοκρατορία και όχι στο ελληνικό κράτος.
Η επανάσταση του 1821 έγινε λόγω της διάκρισης για τον δεύτερης κατηγορίας, χριστιανό πολίτη. Δηλαδή, η επανάσταση ενσάρκωνε το εθνικό και το ταξικό. Πρόκειται για την ιδεολογική επικυριαρχία μιας ομάδας Ελλήνων εθνικιστών, αυτός όμως που πολέμησε ήταν ο εξαθλιωμένος, χριστιανικός λαός, ελληνόφωνος και αλβανόφωνος. Στην ισλαμική περίπτωση, θρησκευτική και ταξική διαφοροποίηση ταυτίζονταν. Ήταν η ιδεολογία των κυρίαρχων και ο χριστιανισμός η ιδεολογία των απόκληρων. Σαφώς, υπήρχαν χριστιανοί που έπαιξαν ενδιάμεσους ρόλους μεταξύ λαού και αυτοκρατορίας. Η Επανάσταση του 1821 έγινε σε χρόνους προγενέστερους του Τανζιμάτ και ευνοήθηκε από το γεγονός ότι τα επαναστατημένα εδάφη βρίσκονταν στη μακρυνή περιφέρεια της Αυτοκρατορίας, ότι στα όριά τους υπήρχε από δεκαετίες μια εμπόλεμη κατάσταση, ότι τα συμφέροντα των δυτικών δυνάμεων εκείνης της εποχής έβλεπαν με θετικό τρόπο τη δημιουργία ενός δικού τους προτεκτοράτου στα οθωμανικά εδάφη και ότι υπήρχε μια κατάσταση εξέγερσης και εκτεταμένης ανομίας. Ο «οθωμανισμός» ως ρεύμα δεν υπήρχε την εποχή της Ελληνικής Επανάστασης. Θα εμφανιστεί στη συνέχεια και θα εκφράσει συγκεκριμένα συμφέροντα, αυτά της παραδοσιακής οθωμανικής φεουδαρχίας και γραφειοκρατίας, καθώς και της νέας οθωμανικής αστικής τάξης που αποτελούνταν κυρίως από Έλληνες, Αρμένιους και Εβραίους.
Ο ελληνο-οθωμανισμός απηχεί τα συμφέροντα της ελληνικής οθωμανικής αστικής τάξης, την εποχή που θεωρεί ότι μπορεί να εξελιχθεί η αυτοκρατορία σε ένα κράτος δικαίου. Αυτό παύει να ισχύει, όταν μετά το πραξικόπημα των Νεότουρκων το 1908, θα καταρρεύσουν οι ελπίδες και από 1910 πλέον, οι Νεότουρκοι στη θέση των αιτημάτων της γαλλικής επανάστασης, θα βάλουν τον εκτουρκισμό όλης της αυτοκρατορίας, τη βίαιη μετάβαση από την αυτοκρατορία στο εθνικό κράτος. Εκεί, έχουμε τη στροφή των αστικών στρωμάτων και τη σκλήρυνση των Νεότουρκων που θα οδηγήσει σε σφαγές χριστιανών, Βουλγάρων και Ελλήνων.
Είναι μια ταραγμένη περίοδος, καθώς έρχεται το τέλος μιας πολυεθνικής αυτοκρατορίας και οι Έλληνες αστοί της Μικράς Ασίας και της Πόλης θα επενδύσουν πλέον στον εθνικό αλυτρωτισμό, δηλαδή στο βενιζελισμό και όχι στο παλάτι. Η μοναρχία και το Λαϊκό κόμμα εκφράζουν τα δημιουργημένα κρατικά στρώματα της παλαιάς Ελλάδας και δε θέλουν περιπέτειες, τις οποίες επιδιώκουν οι αλύτρωτοι σε Μακεδονία και Κρήτη. Με μια έννοια, και λόγω της ύπαρξης μια έντονης ελλαδο-σλαβικής σύγκρουσης, η Ελλάδα φαίνεται να προκρίνει την ελληνο-τουρκική συνεργασία, από την αντιπαράθεση. Μόνο η εμφάνιση των αλύτρωτων με τα επανασταστικά κινήματα, όπως αυτά της Κρήτης, θα αλλάξει το κλίμα.
Άρα η εικόνα που έχουμε εμείς για το βίαιο Τούρκο που σφαγιάζει τον Έλληνα χριστιανό, όπως μας την έχουν περάσει για μετά την άλωση της Πόλης, είναι μια εικόνα πολύ πρόσφατη, που έχει να κάνει με τους Νεότουρκους και έχει μεταφερθεί πίσω στο χρόνο.
Υπάρχει μια πραγματικότητα στο ότι οι αιώνες της ισλαμικής εμπέδωσης στη Μικρά Ασία βασίστηκαν σε απίστευτες σφαγές και λεηλασίες. Η Έφεσος, καταστράφηκε το 12ο αιώνα από τις εισβολές των Τουρκομάνων. Οι μαρτυρίες της Άννας της Κομνηνής μιλούν για τη βιαιότητα τους. Όταν όμως η κυριαρχία αυτή εμπεδώνεται, οι εκδηλώσεις βίας δεν έχουν νόημα ύπαρξης. Αλλά και αργότερα, οι επαναστάσεις των χριστιανών αντιμετωπίζονταν με εξαιρετικά βίαιο τρόπο. Η σφαγή της Χίου, των Ψαρρών, του Αιβαλιού της Θεσσαλονίκης κατά την περίοδο της Ελληνικής Επανάστασης είναι χαρακτηριστικές. Το ίδιο θα συμβεί και κατά των Βουλγάρων, των Σέρβων, των Αρμενίων.
Από την εποχή που η οθωμανική αυτοκρατορία μετατρέπεται σε εθνικό κράτος, ποιες είναι οι φωνές στην Ελλάδα που συνεχίζουν να θέλουν μια ελληνο-οθωμανική σχέση;
Πρόκειται για μια τάση που ζητά ομαλοποίηση των σχέσεων, έως και συνομοσπονδία. Η δύναμη που εκφράζει περισσότερο αυτό το ρεύμα συνύπαρξης και επικοινωνίας είναι η Δεξιά. Κουβαλάει την κληρονομιά των Δραγούμη και Σουλιώτη, δηλαδή του ανατολικού κόμματος το οποίο βάσισε τη φιλοσοφία του σε έναν ελληνο-οθωμανισμό, που εκφράστηκε παρωχημένα. Σαν ανάγκη όλων των αστών της Μικράς Ασίας ήταν ρεαλιστικός, αλλά προσπαθούσε μηχανιστικά να βρεί τρόπους συνύπαρξης Ελλήνων και Τούρκων, για την αποτροπή του Σλαβικού κινδύνου. Η τάση ενεργοποιήθηκε πολύ κατά τον μακεδονικού αγώνα και αδρανοποιήθηκε πλήρως την εποχή του μικρασιατικού.
Αυτή η κληρονομιά θα περάσει στην ελληνική Δεξιά και θα πάρει μορφές, συμβολικά ακραίες, όπως η άποψη του Ι. Μεταξά και η δωρεά του κτιρίου του σημερινού τουρκικού προξενείου στη Θεσσαλονίκη στο τουρκικό κράτος, σε ένδειξη φιλίας, μετά από αγορά του με χρήματα του ελληνικού δημοσίου! Συμβολικά, επίσης, μετατρέπει το 1938 την Οδό αποστόλου Παύλου σε Οδό Κεμάλ Ατατούρκ. Το 1955 επανήλθε η προηγούμενη ονομασία του δρόμου λόγω του πογκρόμ κατά των Ελλήνων της Κωνσταντινούπολης. Το ειρωνικό στην υπόθεση είναι ότι πριν λίγα χρόνια οι υποψήφιοι δημοτικοί σύμβουλοι Μπουτάρης και Τρεμόπουλος πρότειναν ξανά να μετονομασθεί η οδός προς τιμήν του «τέκνου της πόλης», σε ένδειξη φιλίας, Και αυτό είναι το κακό που δημιουργεί η ελληνική ημιμάθεια. Πιθανότατα αγνοούσαν κι οι δυό την προηγηθείσα κίνηση του δικτάτορα Μεταξά. Αυτή η πολιτική τάση είναι που θα εκφράσει έντονα τον παραμορφωμένο, παλιό ελληνο-οθωμανισμό.
Μα δε βλέπουν ότι έχουν αλλάξει οι συνθήκες και έχουμε να κάνουμε με ένα σκληρό τουρκικό κράτος και όσα πρέσβευε ο Δραγούμης τότε δεν ισχύουν;
Η ελληνική Δεξιά σε αντίθεση με την ευρωπαϊκή δεξιά του μεσοπολέμου δεν είναι επιθετική. Στην θέση των αντιπάλων τοποθετεί τους πρόσφυγες της Μικρασιατικής Καταστροφής και τους κομμουνιστές.
Μετά τον Μεταξά, ποιοι συνεχίζουν αυτήν την επίδειξη φιλίας;
Πιο έντονη, μετά τον Μεταξά, είναι όλη η μετεμφυλιακή γραμμή. Ο Παπάγος το 1953 με το διάταγμα Φεσσόπουλου επιβάλλει τη μετονομασία των μουσουλμανικών συλλόγων της Θράκης σε τουρκικούς, για να μην επηρεαστούν από τους Βούλγαρους κομμουνιστές, προτιμώντας να γίνουμε σύμμαχοι ή και υπήκοοι της Τουρκίας.
Λίγα χρόνια μετά, κατά τη διάρκεια της Χούντας, ο δικτάτορας Γ. Παπαδόπουλος έχει επίσης την ίδια άποψη. Το 1968, το ελληνικό υπουργείο παιδείας επιβάλλει στα σχολείο την αντικατάσταση του όρου Τούρκος με τη λέξη εχθρός. Σε συνέντευξή του στην εφημερίδα Hürriyet θα δηλώσει ανοιχτά ότι το όνειρό του είναι μια ελληνοτουρκική συνομοσπονδία. Επίσης, η ταινία 1922 του Κούνδουρου, ενώ γυρίζεται με χρήματα του ελληνικού κέντρου κινηματογράφου, θα απαγορευθεί να προβληθεί, διότι πλήττει την εικόνα των Τούρκων. Η ταινία, η οποία και θα απελευθερωθεί το 1982, βασίστηκε στο μυθιστόρημα του Ηλία Βενέζη «Το Νούμερο 31328″ και παρουσιάζει με ιδιαίτερα έντονο τρόπο τις βιαιότητες των Τούρκων ενάντια σε Έλληνες και Αρμένιους κατά τη μικρασιατική καταστροφή.
Από τη δεκαετία του ’80 και έπειτα, η παραδοσιακή εξέλιξη αυτών των τάσεων σταματάει και αναδομείται με νέο τρόπο. Αναπτύσσονται νέα επιχειρηματικά συμφέροντα και συνεργασίες, ενώ στην Τουρκία αναπτύσσεται μια νέα αστική τάξη. Τη γραμμή των ελληνοτουρκικών σχέσεων θα τη δώσουν τα συμφέροντα των δύο νέων τάξεων Ελλάδας και Τουρκίας.
Με την επικράτηση των Νεότουρκων έχουμε πια ένα νέο μόρφωμα. Πώς εξελίσσεται αυτό σε σχέση με το παλαιότερο οθωμανικό;
Το βασικό βιβλίο του νεοτουρκισμού Βασικές Αρχές του Τουρκισμού θεωρεί την οθωμανική αυτοκρατορία περισσότερο ρωμαίικη, παρά τουρκική. Η νέα Τουρκία πρέπει να βασιστεί στην εξαφάνιση του οθωμανισμού και στην ανάμνηση των παλιών τουρκομανικών αξιών, σε μια ευρωπαϊκή προοπτική. Στη συνέχεια, ο εθνικισμός του στρατού θα κυριαρχήσει, εξοντώνοντας τους αντιπάλους και μετατρέποντας τους μουσουλμάνους σε Τούρκους. Ο Κεμαλισμός και ο Ισλαμισμός είναι σε σχέση αντιπαλότητας. Το Ισλάμ θα επανακάμψει στη δεκαετία του ‘80 με τον Ερμπακάν και θα εδραιωθεί με τον Ερντογάν. Σίγουρα η Τουρκία μπήκε σε μια νέα περίοδο. Η πληθυσμιακή σφριγιλότητα, η οικονομική ανάπτυξη, η μεγαλύτερη ανοχή που αρχίζει να επιδεικνύει πλέον προς τις μειονότητες, η ανάμνηση του παλιού πολυεθνικού κόσμου που φέρνουν οι ισλαμιστές είναι τελείως καινούργια στοιχεία στην ιστορία του τουρκικού έθνους-κράτους που ξεκίνησε, όπως ξεκίνησε, το 1923. Εκτιμώ ότι θα δούμε πολλά ακόμα, μέχρι το γειτονικό μας κράτος να ισορροπήσει τόσο στο εσωτερικό του, όσο και στις σχέσεις του με τον περιβάλλοντα χώρο.
——————————————————–
Μέρος της συνέντευξης αυτής δημοσιεύτηκε στο περιοδικό «Άβατον», τεύχ. 91, Μάιος 2009, σελ. 46-52. Την επιμέλεια αλλά και την ευθύνη της επιλογής των κομματιών είχαν οι υπεύθυνοι του αφιερώματος «Νεο-οθωμανισμός».
6 ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΥ, 2020
